Müasir psixologiyada gender aspektindən yanaşaraq emosiyaları tədqiq etməklə biz həmçinin cəmiyyətdə baş verən insanlararası münaqişələrin ,insidentlərin səbəbini müəyyən qədər araşdırmış olarıq.
İctimai mühitin təsiri ilə püxtələşən emosiyalar bu gün bir insan tələbatının ödənilməsində çox mühüm rol oynayır. Emosiyalar situativ xarakter daşıyaraq, dinamik fazalı dəyişkən olurlar. Emosiya ətrafda cərəyan edən hadisələrə özünün rəftar və davranışına ,fikir və arzusuna bəslədiyi münasibəti ifadə edən psixi proses kimi kişi qadin cinsi arasında mühüm faktor hesab olunur. Sual formalaşır? Qadınların kişilərdən emosional olduğu doğrudurmu? Empatiya başqalarının emosional vəziyyətinə həssaslığı nəzərdə tutur. Insan həyacanına və onun öz xüsusi emosiyasını ifadə etməsinə gəldikdə nə demək olar? Həqiqətən də qadınlar kişilərə nisbətən emosiyalarını ifadə etməyə daha meyillidirlər ?Təəssüf ki, bu sujet az tədqiq edilmişdir, lakin keçirilən cüzi tədqiqatların nəticələri bizə kişi və qadınların eyni bərabər emosionallığa malik olduqlarını, lakin öz emosiyalarını müxtəlif dərəcəli intensivliklə ifadə etdiklərini söyləyir. Bu isə emosional ekspressiyaya aid olan normalardakı fərqlə izah edilir.
Ayzenberq və həmmüəllifləri (1989) mimik göstəricilərə və sınaqdan keçirilənlərin haqqında hesabatında qadınların böyük qayğıkeşliyinin xeyrinə danışan kifayət qədər cüzi cinslərarası fərqlər aşkar etmişlər. Bu tədqiqatda edilən ən maraqlı nəticələrdən biri ondan ibarət olmuşdur ki, bu gender fərqləri yaş artdıqca daha qabarıq müşahidə olunurdu.Məsələn gender fərqləri məktəbəqədər yaş dövründə olan uşaqlarda çox az aşkar edilir, lakin artıq ikinci sinifdə onlar daha açıq şəkildə ifadə olunmağa başlayırlar. Müəlliflər, eləcə də qeyd edirlər ki, «maskalanma və neqativ mimik reaksiyaların dəf edilməsi uşaqlıq ərzində nəzərə çarpacaq dərəcədə artır, xüsusi ilə də oğlanlarda». Həm yeniyetmələrin, həm də şagirdlərin və böyüklərin iştirak etdiyi başqa tədqiqatlarda qadınlar kişilərə nisbətən emosional baxımdan daha ekspressivdirlər.Xüsusi ilə də uşaqlığın mühüm dönüş anlarını lokallaşdıran tədqiqatlar, onu söyləyirlər ki, sosiallaşma prosesində biz emosiyaları sosial qəbul edilən üsullarla ifadə etməyi, yaxud dəf etməyi öyrənirik. Bizim cəmiyyətdə kişi və qadınlar üçün emosional ekspressiyaya aid müxtəlif ümidlər və normalar mövcuddur. Bu müxtəlif ümidlər bizə bütün həyatımız boyunca ötürülür. Məsələn: emosional qəddarlıq «əsl kişinin» mühüm təsviri xarakteristikalarından hesab edilir və müəyyən sosial mühitdə bu göstəricidən yayınma onun sahibini «kişi deyil» vəziyyətinə qədər nüfuzdan salır (bizlərdən çoxlarımız «maço» tələbinə cavab verməyən hər-hansı bir kişini iradəsiz, yaxud «nazlı» adlandırılmasının şahidləri olmuşuq). Bir çox qadınları da əsl «ledi»-yə əsl “xanım”-a oxşamaq lazım olduğunu öyrədərək bu cür tərbiyə edilirlər, bu isə bütöv bir sıra çoxlu şərtlərdən başqa şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı münasibətləri təhlükə altına qoya biləcək qəzəbi saxlamağı, yaxud ondan yayınmağı nəzərdə tutur
Ekspressiv hal hesab edilən emosiyalar sayəsində, səs frekansını şəraitə uyğun dəyişən, əlverişli vəziyyətdə mimiki, pantomimiki hərəkətlər edən qadınlar bir çox gərgin vəziyyətlərdə kişilərdən fərqli olaraq yaranmış situasiyalarda daha həssaslıq nümayiş etdirirlər.
Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olur ki, emosionallıqda cinsi fərqlər bütövlükdə uşaqlara nisbətən yeniyetmələr və böyüklərdə özünü daha çox biruzə verir. Onları yaratmaq üçün zaman tələb olunur.
Emosiyaların ifadəsi kimi ağlamanı nəzərdən keçirmək heç də az maraq kəsb etmir. Göz yaşlarına münasibətdə gender fərqləri gender rollarının fərqinə nə dərəcədə əsaslana bilər? Qızlar yeniyetmə sonra isə cavan qız olanda frustrasiya, ağrı, yaxud qəzəb vəziyyətində göz yaşlarına asanlıqla meyl edirlər. Artıq yaşad olduqca bu vəziyyətlərdə çox vaxt ağlamırlar. Bu cür dəyişiklik haradandır? Onlar istəyirlər ki, cəmiyyət onları mötəbər və özünü ələ alan kimi qəbul etsin, əks halda bililrər ki, göz yaşları buna mane olardı. Maraqlıdır ki, mötəbərlik və özünü ələ ala bilmə – bunlar kişi rolunun mühüm xüsusiyyətləridir və qadın kişilərlə işləməyə və yarışmağa başlayanda bu normaları təxirə salmadan mənimsəməyə başlayır.Nəhayət qadınlar emosiyaların bu cür özünü ifadə etmə üsuluna nəzarət etməyi yaxşı öyrənirlər
Conson və Şulman (Conson və Şulman 1988 il) aşkar etdilər ki, yaşlı qadınlar kişilərə nisbətən öz ətrafdakılara yönəldilmiş hisslərini daha çox ifadə edirlər (məsələn, başqalarının hisslərinə, onların tələbatlarına və arzularına marağın göstərilməsi). Kişilər isə qadınlara nisbətən daha çox eqosentrik hisslər (misal üçün, tələbatlar, arzular, xüsusi maraqlar) ifadə edirlər. Digər tədqiqatda aydınlaşmışdır ki, kişilərə nisbətən qadınlara qorxu və kədər hissini ifadə etmək daha rahatdır və bununla belə, insanlar qorxu keçirmək və kədər his etmək qabiliyyətində cinslər arasında fərq görmürlər. Eləcə də hesab edilir ki, kişilər qadınlara nisbətən daha çox qəzəb ifadə edir lakin, onu hiss etmirlər, qadınlar isə kişilər kimi eyni səbəbdən və onlar qədər intensiv qəzəblənirlər. Kopper və Epperson (1991) qadınlarda kişilərə nisbətən qəzəbin güclü dəf edilməsinə təsadüf etməmişlər, ancaq Bemin cins-rol sorğusu üzrə kişi tipinin təsvirinə uyğun olanlar isə qəzəb vəziyyətində olmağa və ətrafdakılara qəzəbi qaytarmağı daha meyilli idilər. Feybs və Martin (1991) qadınlarla müqayisədə kişilərə özünü təcavüzkar aparmaq daha çox xasdır və bu bəzilərini kişilərin daha çox qəzəb ifadə etdiyini düşünməyə vadar edir. Bəzi insanlar emosiyalardan insanlararası münasibətləri tənzim etdirərək istifadə etməyə çalışırlar. Bu sahədə qadınlar və kişilər eyni şəkildə qohumlar qonşular iş yoldaşları ilə səmərəli dolanmaq çəkişmələrə yol verməmək məqsədi ilə emosiyalarını imkan daxilində idarə etməyə çalışırlar.Mənfi emosiyalarını cilovlamağa çalışan insan bəzən maskalanlr.Öz məkirli niyyətini gizlədərək emosiyalarını idarə edir. Bu emosiyaların mənfi idarə edilməsidir.
Bəzən kişilər qadınlarda hökm sürən emosional duruma diqqət edərək, əks cinsə qarşı daha ehtiraslı olurlar. Bundan duyuq düşən bir qisim qadınlar bu kimi hallarda operativ tərəpənərək emosional sferalarını tənzimləməyə çalışırlar. Emosiyaların ifadəli hərəkətləri, ekspressiyası hər bir insanın öz emosiyalarını yaxşı dərk etməsində və ondan düzgün istifadə edib faydalanmasında üzə çıxır. Son zamanlar alimlər emosional aktivlik prosesinin surətlə inkışafı dövrundə emosiyalar zamanı orqanizmdə baş verən neyrofizioloji dəyişmələri müəyyənləşdirərək insanı ekstremal vəziyyətdən çıxartmaq və emosiyaları idarə etməyin yollarını axtarıb tapmaqla məşgul olurlar.
Gender psixologiyası ilə bağlı olan tədqiqatlarda kişi qadın cinsinə mənsub olan insanların şəxsiyyət keyfiyyətlərinin müqayisəli tədqiqinə diqqət yönəldilir.Məhz bu səbəbdən gender aspektində emosional sferanı təhlil edərək belə nəticə əldə edirik ki, bu səpgidə mövzuların işlənməsi müasir psixologiya elminə daha zəngin tövhə verə biləcək tədqiqatlarla zənginləşməlidir.
Gülər Məmmədova
Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin psixoloqu, Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universitetinin psixologiya kafedrasının müəlliməsi
