XXI əsrdə şəxsiyyətin formalaşması dövrü nəinki actual nəzəri metodoloji , həm də önəmli praktik problemdir.Şəxsiyyətin psixososial sahəsinin inkişafı çox mürəkkəb həm də özünəməxsus təzadları olan bir prosesdir. Maslounun sözləri ilə desək insan özü ilə yaşamaq istədikdə özünüaktuallaşdırmağa başlayır.Yaradıcılıq meylləri də özünüaktuallaşmanın stixiyasını təşkil edir. Bu stixiyada təxəyyülün rolu son dərəcə önəmlidir. Hisslərin dalğasında yaradılan təxəyyül fenomeni özünüaktuallaşdıran hər bir şəxsin həyatında çox böyük dönüş yaratmış və yaratmaqdadır.
Müasir psixologiyada təxəyyülün mahiyyətini araşdırmaq üçün böyük elmi nəzəri dəyərə malik olan yeni konseptual modellər əmələ gəlmişdir. Bu modellərdə təxəyyülün psixologiyası artıq ənənəvi ölçülərlə deyil yeni köklü nəzəri metodoloji aspektdə açıqlanır .
I konseptual model: Tamın təxəyyül möcüzələri.Görkəmli sənətçilər-şairlər yazıçılar rəssamlar bəstəkarlar təxəyyülü ən önəmli xüsusiyyətlərindən biri sayılan tamı hissədən əvvəl görmə möcüzəsini kəşf etmişlər. Ümumiyyətlə 80-ci illərin axırları 90-cı ilin əvvəlləri aparılmış nəzəri psixoloji tədqiqatlarda tamı hissədən öncə görmək təxəyyülü ümumi qanunauyğunluğudur.Tamin hissədən əvvəl müəyyənləşdirilməsi təxəyyül psixologiyasının yaradıcı aləminin təməli hesab olunur .
Bədii yaradıcılıq və təsviri fəaliyyət sahəsində obrazlar aləminin infrastrukturunun müəyyənləşdirilməsindən başlanan bu yolun instrumental əsası kreativ biliklər, bacarıqlar və vərdişlərlə şərtlənir. Rəssamın hansısa təbiət əsərini çəkməzdən öncə mənzərənin obrazını ümumi tamlığı ilə təxəyyülündə yaratması tamı hissədən öncə görmə qabiliyyətidir.Eləcə də arxitektorun bina tikilişində onun hazır maketinin təsviri ona bu prosesi həyata keçirməkdə böyük stimul və yaradıcı qüvvə verir.Tamı hissədən öncə görmə modelinə gender aspektindən yanaşmaq da mümkündür.Bu yanaşmada çox maraqlı fərqlilik və müqayisələr tapmaq olar. Məsələn: Kişilər qadına nəzər yetirərkən onu tam bir obraz olaraq təxəyyüllərində kökləyirlər yəni ki, kişi bir qadını gül çələngi kimi görür. O, yalnız bir müddət sonra qadının manera və fizioloji xüsusiyyətlərinə, geyim tərzinə diqqət yetirir. Sanki, bu çələngi təşkil edən gülləri daha sonra görməyə və duymağa başlayır. Kişilərin qadınlara bu münasibəti məhz tamı hissədən öncədən görmə kimi əsaslandırıla bilər. Qadınlarda isə bu məsələ tamamilə fərqli xarakter daşıyır. Belə ki, qadın kişiyə nəzər yetirərkən əsas diqqəti kişilərin fizioloji xüsusiyyətlərinə manera və geyim mədəniyyətinə yönəldir. Ayrı-ayrı hissələrə yetirilən diqqətdən alınmış nəticə isə, qadın təxəyyülündə bir kişi obrazını formalaşdırır. Başqa cür desək,qadın təxəyyülündə kişi obrazının formalaşması hissələrdən tama doğru gedir. Göründüyü kimi tamı hissədən öncə görmə konsepsiyasında kişi və qadın təxəyyülündə gender psixologiyası əsas önəmli yer tutur.Şon Bern genderin fərqli xüsusiyyətlərini araşdırarkən insan haqqında olan məlumatların təhlili zamanı aydın oldu ki,insanlar ünsiyyət zamanı rast gəldiyi adamın saçının gözünün rəngini yadda saxlamır. Onun necə geyindiyini, adını unudur. Lakin onun qadın və ya kişi olduğunu xatırlaya bilir. Bu halda gender sosial təbəqə üçün bizi əhatə edən insanlar haqqında informasiyaların təhlili üçün vacib amildir .
II konseptual model: təxəyyülün məcaz möcüzələridir. Məcazla insanın dünya ilə özü arasında təsəvvürlərində xüsusi yer tutur. Məcazda bir hadisə haqqında aydın təsəvvür yaratmaq üçün o, başqa oxşar hadisəyə məxsus əlamətlərlə səciyyələndirilir.Təxəyyül sürəti hər hansı bir əlamətin oxşarlığına görə deyil, funksiyanın bir obyektdən başqasına keçirilməsi yolu ilə yaradılır. Təxəyyülün məcaz möcüzələrinin çalarlarına gender psixologiyasında da rast gəlirik.Qadınların gündəlik həyat tərzində ictimai yerlərdə, evdə, ailə qayğısı,məişət işləri əsnasında yaranan məcazları hər zaman öz rəngarəngliyi ilə gözə çarpır. Məsələn: uşağını yatızdıran ananın sirli sehrli əzizləmələrində övladına “Quzum beşikdə mışıl-mışıl yatır”, həyat yoldaşına müraciətdə “dağ gövdəli igidim”,”evimin dirəyi”kimi məcazları daim söylənilmişdir kişilərin də qadınına “mənim gülüm”,”mənim günəşim”, ”şirin dillim”, ”ahu baxışlım” məcazlarını qeyd etməmək olmur. Ailədə olan münasibətin kökündə sevgi, mərhəmət, qayğı, qarşılıqlı hörmət və güzəşt dayanırsa bu ailədə böyüyən uşaqların təxəyyülü bu şirin məcazlara köklənərək həyata daha kreativ baxışlarla süstlənir. Bəzən isə bunun əksi olaraq ailədə istifadə olunan “başını yemək”, ”zəhərini tökmək”, ”qəlbi qırmaq” kimi məcazları bu cür mühitdə böyüyən uşaqların təxəyyülündə fərql yanaşmalar olur. Onların həyata baxışı sonraki mərhələrdə öz ailədaxili münasibətlərində özünü göstərir
III konseptual model: təxəyyül anlamı məkanında. Təxəyyülü idrak prosesi kimi öyrəniblər.Onu kreativ proses kimi deyil koqnitiv proses kimi təhlil ediblər .
Təxəyyül, fantaziya real gerçəkliyin yeni gözlənilməz ,adət edilməmiş birləşmə və rabitələrdə inikasıdır.Həyatdan götürülmüş keçmiş təcrübədən əxz olunmuş saysız hesabsız faktların niyyətli və niyyətsiz təhlilinin nəticəsi olan təxəyyül yaradıcı fəaliyyətin zəruri elementidir. Bədii yaradıcılıqda iştirak edən təxəyyülə müvafiq olaraq, bu müddəanı K.Paustovskinin aşağıdakı fikri ilə aydınlaşdırmaq olar.”Hər dəqiqə ,təsadüfən ağızdan çıxan hər kəlmə,hər təsadüfi baxış, hər dərin ya dəyaz fikir, insan qəlbində baş verən ən adi dəyişiklik, eləcə də havada uçan adicə qovuq pərğusu, gecənin zülmətində görünən ulduz parıltısı kimi parlaq qızıl tozu zərrələridir.
Bu zərrələri biz ədiblər on illər boyunca yığırıq, özümüzdən xəbərsiz toplayırıq, əridib külçə eləyirik, sonra da ondan “qızıl güllərimizi”-povestlərimizi, romanlarımızı, poemalarımızı yaradırıq” .
Psixologiya sahəsinin öz məntiqi var. Bu məntiq eksperimental axtarışlarla qaynaqlanır. Bu eksperimentlərdə anlama bacarığı kimi təxəyyülün psixopedaqoji
effektləri açıqlanmalı və ən başlıcası onun psixopedaqoji texnologiyası yaradılmalıdır.
IV konseptual model: qeyri-müəyyənliyin təxəyyül mənzərəsi yarananda.
Müasir təsəvvürlərə görə problem situasiyası qeyri-müəyyənliklə səciyyələnəndə təxəyyül xüsusiylə aktivləşir: elə ki, problem situasiyasında ilkin məlumatları dəqiq təhlil etmək imkanı olmur, problem təxəyyülün qanadlarında həll olunmağa başlayır. Qeyri-müəyyənliyin təxəyyül mənzərəsinə gender aspektindən də yanaşmaq mümkündür.Qadın və kişilərin psixoloji durumundan asılı olaraq rastlaşdığı situasiyaya, problematik məsələlərə yanaşmaları müxtəlif olur.Bəzən kişilərdə qeyri-müəyyən vəziyyətdən çıxış yolu dəqiq məntiqə əsaslanmış düşüncələrdən doğur. Eyni vəziyyətdə isə qadınlar kişilərə nisbətən yaranmış situasiyaya daha çe- vik reaksiya göstərə bilirlər. Bunun da əsas səbəblərindən biri isə qadına xas olan qayğıkeşlik hissidir. Qeyri-müəyyən vəziyyət yaranarkən qadınların zəngin təxəyyülü işə düşür. Bu konsepsiya qadınlıq şücaəti, iradəsi, ana qayğısı və nəvazişinin köməyi ilə öz həqiqi yoluna qoyulur.
V konseptual model: təxəyyülün psixoterapevtik əhəmiyyəti çox böyükdür. Müəyyən edilmişdir ki, insan fəaliyyət göstərəcəyi stiusiyanı öz təxəyyülündə aydın canlandırdıqda işi daha yaxşı icra edir.Yeniyetmə və gənc oğlanlar öz intelektual səviyyələrini artırmaq arzusu ilə yaşayır. Bu yaşda oğlanların ilk məhəbbətinin şirin xəyalları canlanır.Təxəyyüllərində özlərini müstəqil həyata qədəm qoymuş layiqli insan, ailə başcısı, vəzifə sahibi kimi görürlər. Müsbət obrazlar ideal hesab etdikləri insanların həyat və fəaliyyəti onlara xüsusi örnək olur. Qızlarda bu yaşda xəyallarında özlərinin kənara xoş təsir bağışlayacaq bir görkəmdə görmək istəyi formalaşır. Rəqabət hissi ilə həmyaşıdlarından öndə getmək arzusu onları möcüzəli, kreativ obrazlar aləminə atılmağa kömək edir. Bu təxəyyül obrazları onların məqsədə doğru irəliləməsinə, sağlam düşüncələrinin inkişafına stimul yaradır. Təxəyyül insan əməli ilə həmahəngdir. İnsanın yetkin yaşında həyata baxışı daha məntiqli daha səbirli olur. O,təxəyyülündə yaratdıqları xəyallardan uzaq, həyata real baxışlarla baxan və onu olduğu kimi görən düşüncələrə sahib olur.Amma bu heç də yetkinlik dövründə fantaziyalar və xəyyallar üzərində qurulmuş düşüncələrin yox olması demək deyil. Sadəcə il bə il tədricən reallıqlara əsaslanan düşüncələr arzu və xəyallara süstlənmiş fikirləri sıxaraq zəiflədir.Yaşlı qadın və kişilərin təxəyyülü əslində bir səhnəyə bənzəyir. Onlar həyatda oynaya bilmədiyi ancaq oynamaq istədiyi rolu xoş xəyallara dalanda təxəyyül tamaşasında oynayır. Bu tamaşada baş qəhrəman mütləq onlar özləridir.Nə kimdənsə qorxuları var, nə də asılılığı. Həyatda çəkindiyi,qabağından qaçdığı adamın gözünün içinə təxəyyül anında dik baxır.Onu təhqir edir, boğur,öldürür bu yolla ürəyindən tikan çıxarır sakitləşir.
Beləliklə də insan təxəyyül oyunu ilə özünün bir qayda olaraq həmçinin psixi sağlamlığını qoruyur.
Gender psixologiyası ilə bağlı tədqiqatlarda kişi və qadın cinsinə mənsub insanların şəxsiyyət keyfiyyətlərinin müqayisəli tədqiqinə diqqət yönəldilir . Məhz bu səbəbdən təxəyyülün konseptual modellərini gender problemi çevrəsində təhlil edərək belə nəticə əldə edirik ki, bu səpgidə mövzunun işlənməsi müasir psixologiya elminə daha zəngin tövhə verə biləcək tədqiqtalarla zənginləşməlidir.
Gülər Məmmədova
Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin psixoloqu, Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universitetinin psixologiya kafedrasının müəlliməsi
