Aleksandr Makovelski – Azərbaycanda Elmi Psixologiya inkişafında əvəzsiz xidməti olan alim , 22 iyul 1884-cü ildə Qrodno şəhərində anadan olmuşdur. 16 dekabr 1969-cü ildə Bakı şəhərində vəfat etmişdir. İxtisasca tarixçi-filosof idi.
04 Dekabr 1946-ci ildən SSRİ Elmlər Akademiyasının tarix və fəlsəfə bölməsinin müxbir üzvü (tarix-fəlsəfə üzrə) olmuşdur.
1949-cü ildən Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının akademiki olmuşdur.
Fundamental əsərləri-antik fəlsəfə tarixi və Yaxın Şərq xalqlarının fəlsəfə tarixi mövzusunda olmuşdur.
Həyatı
Aleksandr Makovelski 22 iyul 1884-cü ildə Qrodno şəhərində anadan olmuşdur.
A.Makovelski Qrodno şəhərində klassik gimnaziyanı medalla bitirməklə bərabər bütün digər tədris proqramları üzrə yüksək bilik səviyyəsində təhsilini başa vurmuşdur. Sonra o, Kazan Universitetinin tarix-filologiya fakültəsinə qəbul olmuşdur. Kazan Universiteti öz dövründə yüksək ali təhsil səviyyəsi, səriştəli və böyük elmi-tədris nailiyyətlərinə malik müəllim heyəti, həmçinin demokratik ənənələri ilə məşhur olan bir tədris müəssisəsi sayılırdı.Professor müəllim heyətində sayılıb seçilən soyadları sırasında tarix-filologiya fakultəsində professorlar D.Qulyayev, V.N. İvanovski, E.A. Bobrov, M.M. Xvostov, S.P.Şestakov, E.D.Budde, V.A. Bogoroditski və başqa alim-filoloqlar var idilər. Tələbə A.Makovelskinin elmi-maraq dairəsi geniş idi. Onun əsərlərində psixologiya, pedaqoqika, etika, məntiq sahələri əhatə olunmaqla, özünün daha doğma və yaxın mövzusu qədim yunan fəlsəfəsi əks olunmuşdu. Onun geniş diapazonda yaradıcılıq nailiyyətləri təsadüfi deyildi, o geniş erudisiyalı poliqlot (çoxsaylı müxtəlif dilləri sərbəst bilən şəxs) idi. Sərbəst şəkildə bildiyi qədim yunan, latın, alman, ingilis, fransız, italyan, polyak, çex dilləri ona imkan verirdi ki, öyrəndiyi mövzunun fundamental səviyyədə mahiyyətini aça bilsin, o bu potensialı əldə etmişdi.
Makovelski daima öz biliklərini təkcə tarix-filologiya sahəsində deyil, təbiət və dəqiq elmləri də geniş öyrənirdi, xüsusilə astronomiya, biologiya, riyaziyyat elmləri bölməsi ilə də məşğul olmağa vaxt tapırdı. O, yüksək səviyyədə riyaziyyat-cəbr və həndəsəni bilirdi, bundan istifadə edərək istənilən çətin mövzünü asan və başa düşülən formada məruzə və mühazirələrdə dinləyiciyə izah edə və çatdıra bilirdi.
1904-cu ildə üçüncü kurs tələbəsi A.Makolevski Kazan Universitetinin 100-illik yubileyində Safoklun “Antiqona” faciəsində dramatik konfliktə yeni baxışların dəyərləndirilməsi” – adlı əsərinə görə medalla mükafatlandırılmışdır.
Elmi fəaliyyəti
1907-ci ildə Universiteti bitiridikdən sonra Makovelski fəlsəfə kafedrasında saxlanıldı ki professor dərəcəsi verilməsi üçün təhsilni davam etdirsin. 1908-ci ildə Makolevski Ali qadın kurslarına dərs demək üçün müəllim qismində dəvət alır. O, Universitetdə privat-dosent işləyərkən onun iki mühazirəsi “Əxlaq Epikteti” böyük ruh yüksəliyi ilə çoxsaylı dinləyicilər toplanması ilə müşayət olunduğu üçün tezliklə mətbuata da yol açdı. 1913-cü ildə Makolevski, Sokratdan əvvəlki qədim yunan fəlsəfəsi üzrə ilkin mənbələrinin öyrənilməsi üçün Almaniyaya ikiiilik elmi-ezamiyyətə göndərilir.Həmin illər ölkə sərhədlərindən xaricə uzunmüddətli vaxta gediş etimadı qazanmaq sadə bir məsələ deyildi. Qeyd etmək lazımdır ki, gənc alim üçün Rusiyada tanınmış, şöhrətli yazıçı D.Merejkovski və onun arvadı Z.Qippius zəmanət vermişdilər.
Gələcəkdə əsaslı elmi əsər olan 3-cildlik “Sokratdan əvvəlki fəlsəfə” kimi kapital bir əsərin materiallarını Berlində, Münhendə elmi kitabxanalarda tədqiq edən Makovelski, məşhur filosoflarla (Ostvald, Kassirer, Erdman Zimmel) və məşhur riyaziyyatçı alim Dinqlerlə tanış olur.
Qəflətən başlayan I-ci Dünya Müharibəsi Makovelskiyə elmi işini Almaniyada davam etdirməyə imkan vermədi. Arası kəsilmiş elmi işi davam etdirmək zərurəti yarandı. O, indı Peterburq və Moskvada elm-kitabxanalarda işini davam edirdi. Artıq 1914-cü ildə fundamental “Sokrataqədərkilər” əsərinin İ-cildi işıq üzü gördü.
1915-ci ildə 2-ci cild çapdan çıxdı. Bu əsərin işiq üzü görməsi Rusiya və Qərbi Avropa elmi ictimaiyyəti üçün böyük bir hadisə oldu. ”Sokrataqədərkilər”- əsərinin 2 cildi çapdan çıxdıqdan sonra mətbuatda çoxsaylı rəylər, resenziyalar dərc olundu. Elmi ictimaiyyət alim-filosoflar qiymətli əsərin ərsəyə gəlməsini müsbət rəy və böyük razılıqla qarşılamışdılar.
1918-ci ildə “Sokrataqədərki fəlsəfə”- tarixi-təndiqi mənbələrin xülasəsi kitabı işıq üzü gördü, 1919-cu ildə isə “Sokratagədərkilər”-in 3-cü cildi çap olundu.
Azərbaycan Dövlət Universiteti ( Bakı Dövlət Universiteti) isə hələ Azərbaycan Demokratik Respublikasının vaxtında – 1919-cu ildə yaradılmışdı. Universitetdə yaradılan kafedralardan biri də psixologiya kafedrası idi. Kafedraya görkəmli alim A.O.Makovelski rəhbərlik edirdi. Ali məktəblərdə ən böyük çətinliklərdən biri də ana dilində dərs aparan ixtisaslı kadrların çatışmaması ilə bağlı idi. Vəziyyətdən çıxış üçün dilləri Azərbaycan dilinə yaxın olan Krımdan, Kazandan, Türkiyədən yüksək ixtisaslı müəllimlər dəvət olunur. Onların sırasında A.O.Makovelski, X.Fikrət, M.Tofiq və başqaları var idi. Onlar həm psixologiyadan dərs deyir, həm də milli kadrların hazırlanmasına kömək edirdilər. A.O.Makovelskinin bu sahədə xidmətləri isə əvəzsizdir.
A.O.Makovelski 1920-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində ( Bakı Dövlət Universiteti) işə dəvət olunur. O, 1920-ci ildən 1930-cu ilə qədər Psixologiya kafedrasına rəhbərlik etmişdir. 1921-ci ildə ADU-da ( BDU) «Sokrata qədərki fəlsəfə» mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir.
O, 1931-ci ildən 1940-cı ilədək AETPİ-də işləmiş, elmi tədqiqatlar aparmışdır. 1948-ci ildə Makovelski yenidən Azərbaycan Dövlət Universitetinə qayıdır və 1960-cı ilə qədər Məntiq-Psixologiya kafedrasına rəhbərlik edir. Akademik Makovelski Aleksandr Osipoviç- 1945-1950-ci illərdə Fəlsəfə və Hüquq İnstutuna rəhbərlik etmişdir. Makovelskinin yüksək ixtisaslı psixoloq kadrlarının hazırlanmasında əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. O, Ə.K.Zəkuyevin doktorluq dissertasiyasının rəsmi opponenti, M.Məhərrəmov, M.Abbasov, M.Hacıyev, İ.Seyidov və başqalarının elmi rəhbəri olmuşdur.
Makovelski eyni zamanda geniş tədqiqat işləri aparmış, Azərbaycan şair və filosoflarının yaradıcılığının psixoloji təhlilini vermişdir.
Eyni vaxtda o Politexnik və Pedaqoji İnstitutlarda, müəllimlərin Təkmilləşdirilməsi İnstitutunda, Xalq Təhsili İnstitutunda, muhazirələr oxumuşdur. Elmi-Tədqiqat Pedaqoqika İnstitutunda da işləmişdir.Universitetdə A.Makolevski bir neçə predmetdən muharizələr oxumuşdur: fəlsəfə tarixi, sosial-siyasi nəzəriyyə (təlim) tarixi, məntiq, psixologiya, məntiq tarixi, estetika, etika, pedagogika bunlardandır.
A.Makovelskinin Azərbaycanda ictimai-fəlsəfi fikir tarixinin öyrənilməsində əvəzsiz xidmətlərini xüsusi qeyd etmək vacibdir. Bu sahə əvvəldən öyrənilməmiş qalmışdı: A.Makovelski yeni elmi sahənin (distsiplinanın) predmetin əsasını qoymuşdur – bu “Azərbaycan fəlsəfəsinin tarixi” adlanır.
Sonra bu istiqaməti onun elm davamçıları olan şagirdləri akademik Heydər Hüseynov, professor M.Qasımov, professor Ş.Mirzoyeva və çoxlu sayda başqa şagirdləri davam etmişdilər. Əsərlərinin çoxunu A.Makovelski böyük Nizami Gəncəvinin dünyagörüşünün tədqiqinə həsr etmişdir, N.Gəncəvinin yaradacılığına A.Makovelskinin böyük marağı şübhəsiz təsadüfi deyildi – Nizaminin ensiklopedik bilikləri ona çox yaxın idi.
Makovelski yazırdı: “Nizami öz epoxasının (dövrünün) görkəmli filosofu idi. Onun biliklərinin nə qədər hərtərəfli, böyük tutumlu xarakterdə olmasını əsərlərində toxunulan məsələlərin müxtəlifliyinə baxmaqla fikir yürütmək mümkündür.” ( A.Makovelski “Nizami filosof kimi”, 1946-ci il).
A.Makovelski uzun və səmərəli bir həyat yaşamışdır. O, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası fəlsəfə İnstitutunun direktoru, Azərbaycan SSR EA akademiki , SSRİ Elmlər Akademiyasının müxbir üzvi idi. Azərbaycan SSR-də ancaq 2 alim ümumittifaq səviyyəli elmi ada malik idilər-akademik A.Makovelski və Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Prezidenti dünyaşöhrətli kimyaçı-alim Yusif Məmmədəliyev.
Həyatının son günlərinə qədər A.Makovelski ahıl yaşında görmə və eşitmə məhdudiyyətlərinə baxmayaraq çox işləyirdi. Fəlsəfə İnstitutunda onu həmişə cavan azfəaliyyətli əməkdaşlara nümünə kimi təqdim edirdilər. Alim həyatının 86-cı ilində,1969-cu ilin dekabrında vəfat etmişdir
Əsas elmi əsərləri
- Родословное дерево научного социализма, пер. с немецкого. Казань, 1906, 16 с.
- Введение в философию, в. I. Понятие о философии. Казань, 1912. 57 с.
- Мораль Эпиктета. Казань, 1912. 37 с.
- Введение в философию, в. II. Проблема познания. Казань, 1913. 67 с.
- Введение в философию (пять выпусков). Казань, 1917. 342 с.
- Астрономические учения древних философов (до Платона) (отд. оттиск). Баку, 1925. с. 112-131
- Воспитание ребенка. Баку, 1940. 11 с.
- Софисты, в. I. Баку, 1940. 47 с.
- Софисты, в. II. Баку, 1941. 100 с.
- Низами о войне. Изв. АзФАН СССР, 1944, № 6, с. 63-71
- Низами как философ. Труды Ин-та истории и философии АН Азерб. ССР. т. II. 1946, с. 21-27
- Древнегреческие атомисты. Баку, 1946.401 c.
- Логика и наука. Изв. АН Азерб. ССР, 1949, № 4, с. 167-170
- К вопросу о мировоззрении М.Шафи. Труды Института истории и философии АН Азерб. ССР. т. VII, 1955, с. 192-212
- Авеста. Баку, 1960. 143 с.
- История логики. Москва, 1967. 502 с.
Görkəmli alimin bəzi əsərlərini aşağıgakı mənbə və linklərdən yükləyə bilərsiniz.
http://minervium.com/philosophy/Makovelskij-Vvedenie-v-filosofiju.html
http://www.twirpx.com/file/914738/
MƏNBƏLƏR:
1. “Psixologiya” (Ali pedaqoji məktəblərin bakalavr pilləsi tələbələri üçün Prof. S.İ.Seyidov və prof. M.Ə.Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə hazırlanmış dərslik) Bakı – 2007
2. R.Əliyev «Psixologiya tarixi» (2006)
3. Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə., – Psixologiya. Bakı, “Çinar-Çap”, 2006, – 620 səh.
4.Ə.T.Baxşəliyev “XX əsrdə Azərbacanda psixoloji fikrin inkişafı III hissə”,B.,ADPU,1998.
5. “Zaqafqaziya psixoloqlarının III konfransının materialları”/Bakı-1962 və BDU əsərləri, 1966-cı il №5/
əsərləri müstəsna olmaqla.
6. 525-ci Qəzet. Firuz Mustafa – “Makovelski zirvəsi”
7. http://www.polonia-baku.org
8. http://az.wikipedia.org/wiki/Aleksandr_Makovelski
9. http://wapfiles.az/library/index.php?id=1316&page=1
11. Электронная библиотека – “Люди и Книги”
13.http://www.koob.ru/makovelsky/#books
Fəridə Qasımova
http://dushunce.az/entries/aleksandr-makolevski/aleksandr-makovelskinin-az%C9%99rbaycan-psixologiya-tarixind%C9%99-rolu
