Psixosomatika – (yunan sözü olub ruh və bədən) tibb və psixologiya sahəsində olan cərəyandır. Psixoloji (əsasən də psixogen) amillərin somatik xəstəliklərin əmələ gəlməsini və dinamikasına təsirini öyrənir. Bu elmə əsasən, psixosomatik xəstəliyin əsası emosional həyəcana olan reaksiyadır, orqanlarda patoloji pozuntularla və funksional dəyişikliklərlə müşahidə olunur. Zədələnən orqanın və ya sistemin seçiminə meyilliklə təsir göstərə bilər. Psixosomatik xəstəliyi hər hansı ayrı bir sistemin vasitəsilə izah etmək olmaz.
Psixosomatik yanaşma o zaman başlayır ki, pasientə tək xəstə orqanın daşıyıcısı kimi yox, ona bütövlükdə xəstə kimi baxılır.
Klinik psixologiya həm psixi, həm də somatik mənşəli psixoloji problemlərin araşdırılması ilə məşğul olur. Çünki xəstənin davranışı, ətraf mühitə münasibəti, yarana biləcək müxtəlif psixoloji pozuntular xəstəliyin gedişinə, müalicə prosesinə ciddi təsir göstərir. Psixosomatik xəstəliklərin təbiəti çoxfaktorlu hesab edilir. Somatik və psixi, meyillik və mühit, ətraf mühitin faktiki vəziyyəti və onun subyektiv işlənməsi, fizioloji, psixoloji və sosial təsirlər bütövlükdə – psixosomatik xəstəliklərin əmələ gəlməsinin faktorları kimi çıxış edirlər.
Ötən əsrin tibb sahəsində çalışan alimləri “psixosomatozların müqəddəs yeddiliyi” adlandırdığı bir sıra psixosomatik xəstəlikləri təsbit etdilər: bronxial astma, revmatoid artrit, şəkərli diabet, arterial hipertansiyon, mədə və onikibarmaq bağırsağın peptik yarası, ülseratif kolit, neyrodermatit.
Bununla yanaşı hal-hazırda aşağıdakı xəstəliklər psixosomatik xəstəliklərə aid edilir:
Sonsuzluq, pankreatit, baş ağrısı, diş əti xəstəliyi, çürüklər, alkoqolizm, asılılıq, mürəkkəb hamiləlik, aybaşı pozuntuları, cinsi pozuntular.
Yeni COVİD-19 panidemiyasının yaranma səbəblərini təhlil edən mütəxəssislər onun psixosomatik aspektləri ilə bağlı izahlar verir.
Bu əminliyin haradan yarandığını anlamaq üçün gəlin ilk əvvəl karonavirus haqqında məlumata nəzər yetirək.
Koronavirus (Covid-19) nədir?
Koronaviruslar (CoV), adi soyuqdəymə əlamətlərindən Yaxın Şərq Respirator Sindromu ( Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus – MERS – CoV) və Şiddətli Kəskin Respirator Sindrom (SARS – CoV) kimi daha ciddi patologiyalara qədər çeşidli xəstəliklərə səbəb olan böyük bir virus fəsiləsidir.
Koronaviruslar zoonoz infeksiya kimi heyvanlardan yoluxaraq insanlarda xəstəlik törədə bilir. Ətraflı araşdırmalar nəticəsində, SARS-CoV-un müşk pişiklərindən, MERS-CoV-un isə tək hürgüclü dəvələrdən insanlara yoluxduğu məlum olmuşdur. Hazırda insanlara yoluxmayan, ancaq heyvanlarda rast gəlinən bir çox koronavirus tipi mövcuddur.
31 dekabr 2019-cu ildə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) Çin Ölkə Ofisi Çinin Hubei əyalətinin Vuhan şəhərində etiologiyası naməlum olan pnevmoniya ilə xəstələnmə halları haqqında məlumat vermişdir. 7 yanvar 2020-ci ildə isə bu fakt daha əvvəllər insanlarda rast gəlinməmiş yeni bir koronavirus (2019 Novel Coronavirus COVID-19) olaraq təsdiqlənmişdir(10).
1965-ci ildə kəşf olunan koronaviruslar tənəffüs virusları, yəni kəskin resperator virus infeksiyaları qurupuna daxil edilmişdir.
KƏSKİN RESPİRATOR VİRUS İNFEKSİYALARI yaranması xəstələr arasında aparılan laborator müayinələrin orta hesabla 12%-də tənəffüs xəstəliklərinin səbəb olduğunu göstərir. Beləliklə, soyuqdəymənin səbəbini müəyyənləşdirmək üçün dəqiq bir laboratoriya təhlili etməmisinizsə, heç kim 100% əminliklə bu xəstəliyin vəziyyətinizin nə ilə bağlı olduğunu söyləyə bilməz:
Qrip (tənəffüs xəstəliyi hallarının 5-15% -i)
Rinovirus (30-50%)
Adenovirus (5% -dən az)
Tənəffüs sinxtital viruslar (5%)
Enterovirus (5% -dən az)
Metapnevmovirus və digərləri (20-30%)
Beləliklə, koronaviruslar- kəskin respirator virus infeksiyalarının törədicilərindən biridir və bununla yanaşı qeyd etmək olar ki, koronavirusun psixosomatikası tənəffüs xəstəliklərinin psixosomatikasına uyğundur. Bu, koronavirusun psixosomatikasının ilk təsviridir.
COVİD-19 səbəb olduğu xəstəliyin bir xüsusiyyəti şiddətli sətəlcəm xəstəliyi olaraq görünür. Beləliklə, ikinci təsviri – koronavirusun psixosomatikası sətəlcəmin psixosomatikasıdır.
“Dövrümüzün Qəhrəmanı” – COVİD-19 virus xarakterli xəstəlikdir. Buna görə, deyə bilərik ki, üçüncü təsvir – koronavirusun psixosomatikası virus xəstəliklərinin psixosomatikasıdır.
Koronavirusun psixosomatikasının dördüncü təsviri koronavirus infeksiyası əlamətlərinin psixoloji siqnallarıdır.
Respirator infeksiyanın psixosomatikası. Koronavirus psixosomatikası mental amillərin fiziki xəstəlikərə səbəb olması ilə bağlıdır. Bizim psixikamızın xüsusiyyətləri orqanizimimizin müdafiə mexaniziminə təsir edir. Bu prosedur insan orqanizimində iki əlamət səbəbindən baş verir:
Stressin immunitet sisteminə təsiri. Bədənin uyğunlaşma qüvvələrini aşan, həddindən artıq uzanan stress, yəni distress- sıxıntı toxunulmazlığının azalmasına səbəb olur. Belə halda xəstəliyə yoluxmaq təbbidir, bununla belə xəstəlik dövrü çox çətin keçir. Orqanizimin distressə bənzər bir təsiri , tez-tez stress altında istehsal olunan hormonların immundepressiv fəaliyyətə təsir göstərməsinə səbəb olur. Bunlar qlükokortikosteroidlər və qismən adrenalindir (5, s.36).
Stress vəziyyətinin psixologiyamıza təsiri. Bildiyimiz kimi klassik tərifə görə stress orqanizmin artan təlabatlara uyğunlaşmasına və yaranmış çətinliklərin aradan qaldırılmasına yönəlmiş gərginliyidir. Ümumiyyətlə, psixoloji stress emosional və informasiya streslərinə bölünür. İnformasiya yükü – həddindən artıq olduqda insan tapşırığın öhdəsindən gələ bilmir. Məhz bu zaman insanda informasiya stressi yaranır. Emosional stress isə təhlükəli, qorxulu, dərin inciklik şəraitində təzahür edir. Müasir dövrdə informasiya axınının iri həcmdə olması eyni zamanda emosional problemlərin geniş vüsat alması stress vəziyyətinin geniş yayılmasına və inkişafına zəmin yaradır (6, s.112)
İnsan psixologiyası iki funksional sistemə bölünür: şüur və şüuraltı. Aralarındakı münasibət, deyə bilərik ki, çox da sadə deyil. Psixologiyamızın şüurlu hissəsi – onun köməyi ilə biz özümüzü indevidual bir fərd kimi tanıyırıq, bu mətni oxuyuruq, bəzi riyazi problemi həll edirik, (vergi bəyannaməsini doldurmaq və ya başqa məsələni həll etmək – üçüncü sinif şagirdi üçün ev tapşırığı etmək), müəyyən duyğular sınaqdan keçirik.
Şüuraltımız isə bu və ya digər şəkildə, bədəndəki bütün prossesləri idarə edir.
Məsələn, siz övladınızın rübü üçalan kimi başa vurması qayğısı çəkirsiniz və beləliklə şüuraltınız narahatlıq hiss edir, bununla orqanizmanızda dəyişikliklər baş verir : qan təzyiqinin artması, ürək təzyiqinin artması və bir sıra digər dəyişikliklər.
Qısa və məntiqli şəkildə beynimizdəki bütün bu qarşılıqlı təsirlər Jen Sincero tərəfindən belə təsvir olunmuşdur : “Bizim şürumuz düşünür ki o hər şeyə nəzarət edir, ancaq bu belə deyil. Bizim şüuraltımız isə ümumiyyətlə heç nə düşünmür , ancaq buna baxmayaraq nəzarət onun əlindədir.”
Əgər narahatlıq mənfi emosional hislərlə və ya “fon” rejmində baş verirsə , bu zaman bədəndəki stress dəyişikliklərinin və ya stress hormonlarının yan təsirləri səhnəyə çıxmış olur.
Mənfi hisslərlə bağlı vəziyyətin mənbələri ola bilər:
Gələcəklə əlaqədar qorxu və narahatlıq,
Mənfi və xoşagəlməz təcrübə (keçmiş və ya köhnə darğınlıqlarla bağlı narahatlıq),
İndiki anın inkar edilməsi (darıxdırıcı və ya sevilməyən iş və ya gündəlik yola dözmək ehtiyacı)
Neqativ düşüncələr.
Bundan əlavə, xarici amillərlə bağlı stress formaları mövcuddur. Ancaq müasir dövürdə distressin əsas mənbələrindən biri – emosional qavrayış və ya hadisələrin qiymətləndirilməsidir (6, s.165).
Zəyif distreslə imunitetiniz “icazə verir ki” siz koronavirus infeksiyasına və ya digər kəskin tənəffüs virus infeksiyalarına yoluxasınız.
Şüraltı xəstəliyə yoluxmaq üçün öz imkanlarını həyata keçirməyə başlayan zaman “gizli faydalar” adlı xəstəlikdən qorunmaq üsulları meydaya çıxır.
Rus alimi Y.N.Karistov yazır: Biz stressin insan xəstəliklərinin 90%-inin yaranmasında əsas rol oynadığı bir dövrə qədəm qoymuşuq. Emosional stress ürək-damar pozuntularının, nevrozların, bir sıra mədə-bağırsaq xəstəliklərinin əsas səbəbi olub infeksional xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur və onların gedişatını ağırlaşdırır. İndiki dövrdə bir çox tədqiqatçılar umumi fikrə gəlir ki, konfliktli və çıxılmaz situasiyalar nəticəsində əmələ gəlmiş və depressiya ilə müşahidə olunan streslər bədxassəli şişlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Vasilenkonun fikrincə – xəstəlik orqanizmin sistem şəklində zədələnməsidir. Somatik xəstəliklərin psixoloji aspektini öyrənərkən Luriya (1944) xəstəliyin daxili şəkili ifadəsini işlətmişdir. Bura o xəstənin daxili aləmini aid etmişdi: o nə hiss edir, nələr keçirir, onun xəstəlik haqqında duyğuları və təsəvvürləri nələrdir.
Şəxsiyyətin tipindən, fərdi xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, stressin yaranması və davam etməsi, orqanizmin ona reaksiyası müxtəlif olur.
Psixosomatikaya dair müxtəlif müəlliflər Kəskin Respirator Virus İnfeksiyası xəstəliyinin artmasına şərait yaradan səbəblərlə dolu nümunələr verirlər. Bunlar həm də şəxsiyyət profilinin xüsusiyyətləridir. Bunlar müxtəlif psixo-emosional vəziyyətlərin nəticələrinin qanunauyğunluqlarıdır (2, s.113).
Koronavirusun psixosomatikasından bəhs edərkən V.Sinelnikovun yoluxucu xəstəliklərin psixosomatikası haqqında ifadə etdiyi fikirlərə nəzər salaq. Sinelnikov infeksiyanın psixosomatikasının enerjili bir təbiətə sahib olduğunu , eləcə də insanların özlərinin xəstəlik səbəbləri yaratdığını hesab edir. Xəstəlikdaşıyıcı mikrorqanizimlər qarışıqlıq və gərginlik olduqda kollektiv şüursuz zehinlərdə meydana gəlir. V.Silenikov qeyd edir: “Onlar onu vakkumdan, təmiz enerjidən, öz düçüncə güclərindən istifadə edərək heç nədən yaradırlar. Məhz bu düşüncələr ölümcül və xəstəlik törədicidir.”
Viruslar və bakteriyalar təbiətin bir hissəsidir. Silenikov düşünür ki onlar özləri üçün təhlükəlidirlər. Hamısı düşdüyü mühit və ya torpaqdan asılıdır. Ətraf mühit aqressivdirsə, onda onlar aqressiv və xəstəlik törədici olurlar.
Yoluxucu xəstəliklər , bir insanın həyatında çox hadisələrin baş verdiyini və ya bütün mənfi cəhətləri topladığını göstərən siqnallardan ibarətdir: gərginlik, xaos, səliqəsizlik, münaqişələr, narahatlıq, şikayətlər, emosional məyusluq
Bu vəziyyətdə xəstəlik müsbət rol oynayır. O insana TİME OUT etməyi, özünə vaxt ayırmağa, fiziki və emosional olaraq istirahət etməyə, fikir və hisslərini qayğısına qalmağa imkan verir. Uşaqlarda daha ətraflı şəkildə psixosomatik vəziyyət ən aydın şəkildə belə görünür : “… öyrənmək istəmirəm, çox yoruldum. Kaş xəstələnərdim ! Məktəbə getmək lazım deyl . ” Bu zaman uşaqlar tez-tez xəstələnməyə başlayır (11).
Bundan əlavə, koronavirusun psixosomatikası şüura yeridilməklə də müəyyən edilə bilər. Rus psixoloqunun dediyi kimi – “statistikaya inam”, mənfi sosial vəziyyətin qəbul edilməsi deməkdir. Yanında asqırdıqları zaman və ya TV –də qrip epidemiyası ilə bağlı xəbər reportaj etdikləri zaman , siz artıq öz sağlamlığınız üçün narahat olmağa başlayırsınız.
Sinelnikov tənəffüs xəstəliklərinə psixoloji təsir göstərmək üçün aşağıdakı hiylədən istifadə etdiyini yazır: Öz-özünə sual verir: Xəstəlik lazımdırmı, faydası varmı, boğaz ağrısı, öskürək və temperaturun vasitəsilə reallıqlardan və ya həll olunmamış problemlərdən gizlənmək lazımdırmı? Və özünə cavab verir : “Xeyr, lazım deyil.” Lazım deyil, çünki özü həyatda problemlərin necə həll olunacağını bilir. O həyatını yaradır və buna görə ən yaxşı çıxış yolu tapır. Əgər həll olunmamış bir problem varsa, o, bütün şəxsi gücünü onu həll etmək üçün sərf edir:
“Mən öz şüurlatımdan rica edirəm ki, yeni fikir və çıxış yoları ilə bu problemli vəziyyətdən çıxmağa şərait yaratsın. Mən bütünlüklə özümə və kainata inanıram. Buna görə də mən rahatam və bununla xəstəlik məndən yan keçir. Mənim imunitetim çox gözəl işləyir” (10).
Qeyd edək ki affermasiya üsulu psixosomatik problemlərin aradan qaldırılmasında uzun müddətdir tətbiq olunmaqdadır.
Koronavirusun psixosomatikası da burada yoluxucu xəstəliklərin və iltihabların psixosomatikası vasitəsilə təsvir edilmişdir.
Kurt Teppervinenanın təsviri. Hər hansı bir infeksiya yaşanmayan və şüuraltı vəziyyətdə olan bir münaqişənin mövcudluğunu göstərir. Bu ziddiyyət tez-tez fərq edilmir, şüur səviyyəsində tanınmır. Buna görə, həyat başqa bir sahədə, bədən səviyyəsində gizli bir qarşıdurmanın mövcudluğunu göstərə bilər. Bu ziddiyyətin enerjisi xəstəlik törədici agentləri cəlb edir: mikroblar, viruslar və toksinlər. Xəstəliyin bu amilləri bədənin mənfi münaqişə sahələrinə uyğun yerlərdə lokallaşdırılmışdır. Ziddiyyət somatik xəstəlik şəklində axıdılır. Kəskin bir proses aktual səbəbin bir siqnalıdır. Xroniki proses – uzunmüddətli həll olunmamış bir qarşıdurmanın olması deməkdir. Bütün bu şəffaf təzahürlər- nəhayət mövcud vəzifəni başa düşmək və həll etmək üçün təcili bir tələbdir. Teppervinenaya görə xəstəliyə səbəb olan əsas faktor şəxsin özü üçün lazımlı hədəf təyin etmək istəməməsidir.
Bu vəziyyətdən çıxmaq üçün cari vəzifələri yerinə yetirmək, qarşıya məqsəd qoymaq və ardıcıllıqla nail olmaq lazımdır.
Louise Hayın Kəskin Respirator Virus İnfeksiyası metafizikası haqqında dedikləri koronavirusun psixosomatikasına da uyğun gəlir.
Louise Hay tənəffüs xəstəliyinin yaranmasına metafizik səbəb kimi həyatına yeni qaydalar tətbiq etmə qorxusunu göstərmişdir.
Belə hallarda şüurun yenilənmiş bərpa sturkturu: “Mən bütünlüklə təhlükəsiz vəziyyətdəyəm.Mən özümü və həyatımı sevirəm” (7, s.85)
Liz Burbo qrip və eləcə də Kəskin Respirator Virus İnfeksiyası ilə bağlı konkret məsələr üzərində aşağıdakıları irəli sürür :
Emosional səbəblər. Qrip bədəndən gələn bir siqnaldır: “Budur, artıq belə getməyəcək.” Burboya görə Kəskin Respirator Virus İnfeksiyası psixosomatikası insanlar arasındakı münasibətlərlə bağlıdır. Tənəffüs yoluxucu xəstəlikləri, tez-tez istəklərini dəqiq həyata keçirməyi və ehtiyaclarını dəqiq ifadə etməyi bacara bilməyən insanlara xasdır. Yoluxma riski, onlar üçün xoşagəlməz bir vəziyyət səbəbiylə emosional narahatlıq keçirənlər üçün daha böyükdür. İnsan bundan çıxış yolu tapa bilməz və xəstəlik isə bu vəziyyətdən qurtulmaq üçün müvəqəti çıxış yoluna çevrilir .
Mental/ ruhi səbəblər. Başa düşməlisiniz ki , xəstəliyi hər hansı bir insandan və ya hər hansı bir vəziyyətdən qaçış vasitəsi kimi istifadə etməməlisiniz. Kəskin Respirator Virus İnfeksiyasının davametmə gücü, insanın nə etməli və ya kim olmalı olduğuna özünü məcbur etməsi dərəcəsini göstərir. Bəlkə özünüzə göstərdiyiniz təzyiqi azaltmağa dəyərsiniz? Daxilinizdə nələr baş verir? Vəziyyəti dramatikləşdirirsiniz, özünü qurban kimi hiss edirsiniz?
Xoşagəlməzlikləri sizə xatırladan əşyalardan qurtulun. Sizi xəstəliyə salan hadisələri, artıq müsbət düşüncələrlə etməyə cəhd edin.
Koronavirusun psixosomatikası sətəlcəmin psixosomatikasına da uyğun gəlir.
Sinelnikov, Louise Hey və Liz Burbo, sətəlcəmin psixoloji səbəbləri ilə əlaqədar fikirləri də diqqət çəkir: “Sətəlcəmin səbəbləri həyatdan yorğunluq, ümidsizlik və yaşama istəyinin ölməsidir. Həyata qarşı qorxu yaranır və buna görə də insan “dərindən nəfəs almır”. Hansısa amil həyatdan bütünlüklə zövq almağa mane olur. Hansısa bir vəziyyət və ya hər hansı bir insan bizim dərindən nəfəs almağımıza əngəl yaradır.” (11)
Koronavirusun psixosomatikası viruslu xəstəliklərin psixosomatikası kimi də qiymətləndirilə bilər.
Liz Burbo virusun metafizikasını aşağıdakı kimi izah etmişdir:
Emosional səbəblər. Virus infeksiyası, bir insanın yaratdığı bir düşüncənin və ya görüntünün təsiri altındadır. Bu zehni görüntü bir insanın özü olmasına mane olur. Bundan əlavə, xəstəlik zehni və emosional orqanların içindəki “çatlaqlar” vasitəsilə nüfuz edir. Beləliklə, viruslu xəstəlik qəzəb və ya nifrət hislərinin mövcudluğunu göstərə bilər. Bu mənfi duyğuların əlaqəli olduğu problem sahəsini müəyyənləşdirmək üçün metaforik olaraq ifadə etsək bədəndəki yara sahələrini tapmaq lazımdır.
Mental/ruhi səbəblər. Virus canlı varlıq olduğundan, kanadalı yazıçı onunla daxili dialoqun qurulmasını məsləhət görür: “Bir insan olaraq virusla danışın. Əslində olan isə qəzəbə səbəb olan düşüncəni axtarmaqdır. Sonra düşünün ki, bu düşüncə tərzi nəyəsə qarşı qəzəb və nifrət hislərini yaratmaq üçün sizinlə danışan bir növ şəxsiyyətdir. Artıq qəzəblənmək istəmədiyinizi və qəzəbə səbəb olan insanı bağışlamağa hazır olduğunuzu izah edin. Bu mənfi düşüncələrin sağlamlığınıza zərər verdiyini izah edin. Əgər bağışlaya bilməsəniz də, xeyirxah niyyət xəyanət və ağrıları azaldır.”
Liz Burbonun bəzi qəribə məsləhətlərinə baxmayaraq, rasionallığı var. Əslində insanın daxili aləmi ilə danışmaq bir monoloqdur. İnsan özü ilə əlaqə qurur. Bu söhbət düşüncələrinizi və hisslərinizi sıralamaq, onları nizama salmaq, neqativi rədd etmək və ya azaltmaq üçün bir yoldur. Deyildiyi kimi, mənfi mentallılıq – distressin əsas mənbəyidir.
Louise Hay, viruslu infeksiya daşıyıcı xəstəliyi olan insanın kədərli və həyatında sevincin olmaması səbəbi ilə əlaqələndirir. Virusa qarşı çıxmaq üçün Louise aşağıdakı afformasiyanı təklif edir: “ Mən məmnuniyyətlə sevinc axının həyatıma gəlməsinə icazə verirəm”(11)
Korona virus (Covid 19) Pandemiyasının əlamətlərinin psixoloji siqnallarını təhlil etsək, hər bir əlamət özündə müəyyən psixoloji xüsusiyyətlər daşıyır:
Öskürək. Sinelnikova görə, öskürəyin psixoloji səbəbi sıxılmış bir daxili ağlama, cavab verə bilməmə ilə bağlıdır. Öskürək münasibətləri qoruyarkən sosial məsafə rolunu oynaya bilər. Başqalarından narazılıq hissi öskürək ilə təzahür edir.
Louise Haya görə, öskürək dünyaya əmr etmək istəyindən qaynaqlanır: “Mənə baxın ! Məni dinləyin! ”
Louisin öskürəklə bağlı afformasiyası : “Məni gördülər və qiymətləndirdilər. Mən sevilirəm. ” Liz Burbo hesab edir ki, öskürək ilə müşayiət olunan xəstəliklərin (qrip, astma və s.) psixoloji səbəbləri nəzərə alınmalıdır. Əslində, heç bir səbəb olmadan tez-tez öskürən bir insan – hər şeydən asanlıqla qıcıqlana bilməsinin bir əlamətidir.
Temperatur
Louise Hay hesab edirdi ki, yüksək temperatur qəzəbdən və nifətdən irəli gəlir. Onun bu münasibətlə bağlı afformasiyası: “ Mən – sülhün və sevginin sakit soyuq ifadəsiyəm” şəklində olmuşdur (12).
Liz Burbo öz tədqiqatlarında qeyd edirdi ki, yüksək temperatur yığılmış qəzəbin əlamətidir. Temperatur soyuqdəymə ilə müşayiət olunursa, onda daxili qarşıdurma hələ həll olunmayıb deməkdir. İstilik və ya istilik hissinin görünməsi qəzəbin ortaya çıxdığına işarədir. Qəzəbdən əlavə, temperatur insanın işinə olan ehtirasına da səbəb ola bilər.
Qeyd edək ki, psixosomatik xəstəliklərin müalicəsi zamanı psixoloji reablitasiya mütləq vacib məsələlərdən hesab olunur. Buna görə, ixtisaslaşmış bir həkim tərəfindən ənənəvi müalicə ilə yanaşı, xəstəliyin psixoloji səbəbinin öhdəsindən gəlməyə kömək edəcək bir psixoterapevt, nevroloq, psixiatrla məsləhətləşmək lazımdır.
Xəstənin psixoloji vəziyyətini düzəltmədən heç bir psixosomatik xəstəlik müalicə edilə bilməz. Bir insan uzun müddət stresli bir vəziyyətdədirsə, əvvəlcə təşviş səviyyəsi artır, zamanla bu vəziyyət depressiv hala çevrilə bilər, çünki qoruyucu mexanizmlər tükənir və bu anda toxunulmazlıq azalır. Bədənin bütün müdafiə sistemləri dağılır (9).
Doğrudan da “özünü təcrid etmək” şəraitində qəzəb, narazılıq, qorxu, həyat planlarının pozulmasına, maliyyə qarışıqlığı və qida çatışmazlığı səbəbiylə yaşayış şəraitinin həddindən artıq kəskin dəyişməsinə səbəb olan COVİD-19 pandemiyası psixosomatik səbəblərə malik olmaqla yanaşı, yeni kütləvi psixoloji böhran dalğasına səbəb olmaqdadır.
Əlbətdə ki, sağlam düşüncəni qoruyaraq, COVİD-19 infeksiyasının qarşısının alınması üçün tövsiyə olunan bütün tədbirlərə əməl edilməlidir. Axı, koronavirusun psixosomatikasını bilmək virusa yoluxmuş insanla təmasda olduqda 100% sığortalanmağın yolu deyil. Bu xəstələnmə riskini azaltmaq üçün bir yoldur.
Ədəbiyyat siyahısı
E.İ.Şəfiyeva, M.Ə.Həmzəyev, Psixofiziologiya, Bakı 1998, s.325
E.İ.Şəfiyeva, Somatik xəstəliklərin klinikasının psixoloji problemləri, Bakı, 2013, s.258
N.V.İsmayılov, Tibbi psixologiya və psixoterapiya (dərslik), Bakı 2003, s.385
Cüceloğlu, Doğan. İnsan ve Davranışı. Psikolojinin Temel Kavramları. İstanbul: Remzi Kitabevi,2017, s.256
Ersever, Oya G; “Stresin Ruh Hastalıltıyla İlişkisini İçeren Çok Faktörlü Kavramsal Bir Model”, H.Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2008, 33-39.
Селье Г. Стресс без дистресса. Рига.: Виеда, 2005, 286 с.
Brown, R. Psychosomatic problems in adolescents. Adolesc Med: State Art Rev. 2012; p. 87
McVicar A. Workplace stress in nursing: A literature review. J Adv Nurs. 2003;44:633–42
