Ümumi xüsusiyyətləri:
Paranoid şəxsiyyət pozuntusu, uşaqlı və ya yeniyetməlik dövründə başlayıb şəxsin həyatına nüfuz edən bir şəxsiyyət pozuntusudur. Paranoid şəxsiyyət pozuntusuna sahib şəxslərin göstərdiyi ən əsas xüsusiyyət “güvənsizlikdir”. İnsan münasibətlərində məntiqlə fikir ifadə etmə yolları ilə əks iddia edilməyəcək bir güvənsizlik yaşayırlar. Məntiqli düşüncə nümunələri və reallığı dərk etmələri deqredasiya olmuş, başqalarının onlara zərər verəcəyi istiqamətində güclü paranoyalar yaratmışlar. Bu paranoyalar, özlərini qorumaq üçün seçdikləri yalnızlığı daha da müəyyən edir, sosiallaşma müddətində təhdit edici bir ünsür vəziyyətinə gəlir. Paranoyalar sağlam insanların da müəyyən vaxtlarda şübhəçi yanaşmalarından qaynaqlanan sahib ola biləcəyi düşüncə qəlibləri, paranoid şəxsiyyət pozuntusu olan fərdlərin paranoyaları gündəlik həyatın funksiyasını və keyfiyyətini pozacaq dərəcədə ağırdır. Bu vəziyyət paranoid hal olaraq adlandırılır və şəxsiyyət pozuntusu diaqnozunda fokus nöqtəsidir.
Səbəbləri:
Ailənin qeyri-məntiqi və həddən artıq təzyiq göstərən əzici xarakterli qəzəbindən təsirlənən uşağın bu duyğularla identifikasiya olunub, daha sonra bu hücum göstərən impulslarının fərqindəliyindən qaçmaq üçün bu impulsların özündə deyil, qarşısındakılarda olub, özünə yönəldiyi şəklində əks olunma mexanizmi ilə reallaşdığı düşünülür. Həmçinin bu insanların faydasız, aşağılanmış və onlara kömək etməyin faydasız olduğu, bu duyğuların təsirini hiss etməmək üçün ətrafı günahlandırdıqları düşünülür.
Genetik səbəb olaraq ailədə şizofreniya və paranoyal forma sayıqlamalı şəxslərin olmasıdır.
DSM-IV üzrə diaqnoz kriteriyaları:
Paranoid Şəxsiyyət Pozuntusu (Paranoid Personality Disorder), aşağıdakılardan ən az dördünün olduğu ,yeniyetməliyin ilk mərhələlərində başlayan ,başqalarının davranışlarını mənfi niyyət şəklində şərh edib, davamlı olaraq güvənsizlik və şübhə hissləri keçirən bir vəziyyətdir.
1-Kafi bir təmələ dayanmadan başqalarının ondan istifadə etdiyini, aldadıldığını və ya özünə zərər verdiyini düşünür.
2-Dostlarının və ya is yoldaşlarının ona olan bağlılığı və ya inamı ilə bağlı yersiz şübhələri var.
3-Danışdıqlarının ona qarşı mənfi niyyətlə istifadə ediləcəyindən yersiz yerə qorxduğundan dolayı sirr vermək istəmir.
4-Bəsit sözlərdən və ya hadisələrdən aşağılandığı və ya qorxudulduğu formada mənalar çıxarır.
5-Davamlı olaraq kin saxlayır, haqsızlıqları, diqqətdən kənar qalmağı (görməzlikdən gəlinməyi) və ya qürur qırıcı davranışları bağışlamır.
6-Başqaları tərəfindən hiss olunmayan, amma özü tərəfindən dərk olunan, xarakterinə və ya hörmətinə təsir göstərdiyi formada bir qənaətə gələrək, qəzəb və ya əks hücum ilə qəfil reaksiya göstərir.
7-Haqsız yerə, yoldaşının və ya dostunun sədaqətsizliyi ilə bağlı şübhələrə tutulur.
Paranoid Şəxsiyyət Pozuntusu olan insanların ümumi davranışları araşdırıldıqda, iş yoldaşlarının və yaxın dostlarının onlara bağlılığı haqqında davamlı şübhə vəziyyətindədirlər. Buna görə də səmimiyyət qurmaqdan uzaq olurlar. Səmimi münasibət qurduqda; bu münasibətdəki paylaşımların gələcəkdə onlara əks olaraq istifadə olunacağını düşünürlər. Onlara istiqamətlənən şəxsi sualları sevmirlər, məhrəm sahələri olduqca çox dərk edirlər. Yoldaşlarına, sevgililərinə yönəlik yaratdıqları inamsızlıq onları davamlı nəzarət etmə istəyi istiqamətində ortaya çıxır. İkili münasibətlərdə sədaqətsizliyə uğrama qorxuları olduqca çoxdur. Bu səbəbdən bir çoxu yalnız qalmağı üstün tutur. Tənqidə qarşı həddən artıq həssas olduqlarına rəğmən insanları tənqid etmə kimi davranışları yüksəkdir. Günahlandırılmağı qəbul etmirlər, lakin asanlıqla başqalarını günahlandıra bilərlər. Bu tərəfləriylə dəyərləndirildikdə istifadə etdikləri mexanizm müdafi mexanimzi olan proyeksiya adlanır.
Paranoid düşüncələr daha çox məhkumlarda, yaşlılarda, eşitmə qüsuru olan şəxslərdə daha çox rast gəlinir və müəyyən zaman müddətində proqressivləşir. Paranoid şəxsiyyət pozuntusu olan insanlar şizotipal, şizoid, narsist, avoidant və borderline tiplərlə ünsiyyətdə daha uğurlu olur.
Terapiyası:
Vəziyyətini inkar etmə və müqavimət göstərmək kimi hallar müşahidə olunduqda paranoid şəxsiyyət pozuntulu xəstə mütəxəssisə müraciət etmir. Şəxsiyyət pozuntularının müalicəsi olduqca çətindir. Farmokoloji terapiya şəxsiyyət pozuntusunun tmüalicəsində ikinci terapiya üsuludur. Ən əsas və ilk üsul psixoterapiyadır. Lakin şəxsin terapiyada iştirakı pasiyentdə müşahidə olunan paranoya və anksiyetedən dolayı aşağıdır. Terapiya barəsində mənfi bir tablo qarşımıza çıxsa belə komorbidite (yanaşı) olan major depressiya, obsessiv – kompulsiv pozuntu kimi problemlər müalicənin fokuslanacağı nöqtə hesab oluna bilər.
Nərmin Quliyeva
