Obsessiv-kompulsif pozğunluq (OKP) beynin frontal korteks və alt kortikal quruluşlarındakı anormallıqlar ilə xarakterizə edilməkdədir.OKP’lu fərdlərdə görülən idrak pozğunluqları xəstəliyin ağırlığı, seyri və simptomların müxtəlifliyi baxımından fərqlilik göstərməkdədir.OKP’lu fərdlərdəki idrak funksiyalarını araşdıran məhdud saydakı neyropsixoloji və neyro-görüntüləmə araşdırmaları bu fərdlərdə xüsusilə idarəçi funksiyaların və vizual yaddaş funksiyalarının pozulduğuna işarə etməkdədir.
Komorbid:OKP’nun yalnız özünə xas simptomlar və etiologiyası ilə deyil,davamlı olaraq digər bəzi narahatlıq ya da şəxsiyyət pozğunluqları ilə də ortaya çıxa bildiyi görülməkdədir.Ruhi bir pozğunluqdan,onunla birlikdə müşahidə olunan digər ruhi xəstəliklərin də varlığının bilinməsinin, xüsusilə klinik tətbiqlərdə həkimin xəstə haqqında doğru qərar verməsi və təsirli bir müalicə tətbiqi baxımından böyük əhəmiyyət daşıdığı düşünülməkdədir.Bu praktik fayda tədqiqatçıları ruhi pozğunluqlardakı birlikdəlik vəziyyətlərini (comorbid conditions) araşdırmağa təşviq etməkdədir.
Yaddaş:OKP’dəki yaddaş problemlərinin yorumlanabilmesinde yalnız xəstəlik haqqındakı ümumi məlumatlar kafi olmayacaq. Bu məlumatların yanında insanlardakı bilişsel mexanizmlərin əhəmiyyətli bir parçası olan yaddaşın və yaddaş növlərinin bilinməsi lazımdır. Bu yolla normal fərdlərdəki yaddaş proses və funksiyalarının xüsusiyyətləri öyrənilərək eyni proses və funksiyalardakı pozulmalar OKB’li xəstələr üçün də qiymətləndirilə bilər.
İnsan yaddaşını araşdıran tədqiqatlar,təməl olaraq təcrübələrimizi necə beynimizə aldığımızla,bu məlumat və təcrübələri beynimizdə necə tuttuğumuzla və daha sonra bunları fərqli yaddaş sistemləri vasitəsilə necə xatırladığımızla maraqlanmaqdadır.Lezyon işləri (lesion stydies) və indiki vaxtda olduqca irəliləmiş olan beyin görüntüləmə texnikaları (məs.,PET,fMRI) bu cür araşdırmaların edilməsini asanlaşdırıb.
Yaddaşa məzmun olaraq baxıldıqda,yaddaşın,açıq (explicit / declerative) və örtük / bağlı (implicit / nondeclerative) yaddaş olaraq iki qrupa ayrıldığı görülür.Buna görə,açıq yaddaş məlumatın şəxs tərəfindən şüurlu olaraq və istəyərək alındığı və ağılda tutulduğu bir yaddaş növü olaraq təyin olunarkən;örtük yaddaş,şəxs tərəfindən şüurlu bir yaddaşda tutma funksiyası ehtiva etməyən daha çox işlək məzmunlu məlumatların alınıb,kodlandığı bir yaddaş mexanizmi olaraq təyin olunmaqdadır.
Lezyon və görüntüləmə işləri,deklarativ yaddaş (episodik ya da semantik) funksionallığını beynin medial-temporal lobundakı hippokampal və parahippokampal sahələr ilə talamus və hipotalamusun meydana gətirdiyi diensefalik sistemlərin əhəmiyyətini göstərməkdədir.Bu beyin bölgələrinin neokortikal sistemlər olaraq adlandırıldığı bu işlər,amigdalanın məhdud da olsa deklarativ və qapalı yaddaş prosesləri ilə əlaqəsinin olduğunu ortaya qoymaqdadır. Bu işlərdə amigdala xüsusilə duyğusal təcrübələrin yaddaşda təmsilini təmin edən bir beyin bölgəsi olaraq qiymətləndirilməkdədir.
Məzmun olaraq,açıq və örtük olmaq üzrə iki sinifə ayrılan yaddaş, bu dərəcə altında da fərqli qruplar meydana gətirə bilər.Məsələn, açıq yaddaş öz içində epizodik (avtobioqrafik) və semantik yaddaş olmaq üzrə iki qrupa ayrılır.Bu qruplandırmaya görə,epizodik yaddaş fərdi yaşantılarla bağlı ikən, semantik yaddaş daha çox əsas reallığın bilinməsiylə əlaqədardır.
Yaddaş müddətlərini məzmun cəhətdən analiz etmək,bu proseslərin keyfiyyət xüsusiyyətlərinin başa düşülməsi baxımından böyük əhəmiyyət daşımaqdadır.Ancaq,yaddaşın keyfiyyət olduğu qədər kəmiyyət istiqamətinin də olduğu nəzərə alınmalıdır.Buna görə,yaddaş içərisindəki məlumatın nə qədər uzun müddət saxlana bildiyinə görə də qısa müddətli yaddaş,çox qısa müddətli yaddaş,iş yaddaşı,uzun müddətli yaddaş və çox uzun davamlı yaddaş olaraq bəzi qruplara ayrılır.
Yaddaşın neyropsixoloji olaraq dəyərləndirilməsi:
Görüntüləmə texnika və lezyon işləri yaddaş proseslərinin başa düşülməsində araşdırmaçılara böyük asanlıq təmin etməkdədir.Ancaq,koqnitiv funksiyaların və yaddaş proseslərinin başa düşülməsində yalnız lezyon və görüntüləmə texnikalarının istifadə edildiyini söyləmək yanlış olar.Xüsusilə,yaddaş araşdırmalarında istifadə olunan neyropsikoloji testlərin təmin etdikləri informasiya baxımından əhəmiyyətli psixometrik qaynaqlar olduqları bilinməkdədir. Araşdırmalarda istifadə edilən yaddaş testlərinin çoxu,uzun,davamlı-açıq və uzun davamlı-örtük yaddaş funksiyalarının qiymətləndirilməsində istifadə edilir.Bu testlər ilə ümumiyyətlə xatırlamaq (recall) və ya tanıma (recognition) bacarıqları qiymətləndirilir.
Yaddaşın nöropsikoloji baxımdan araşdırıldığı işlərdə fərqli yaddaş növlərinin qiymətləndirilməsi üçün fərqli testlər istifadə edilir.Məsələn,epizodik yaddaş ünsürləri birbaşa / açıq yaddaş testləri (məs.,sərbəst xatırlama və tanıma) tətbiq olunaraq ölçülərkən,işlək yaddaş mexanizmləri birbaşa olmayan / bağlı yaddaş testləri (məs., ipucu verilərək xatırlama) istifadə edərək ölçülür.
Yaddaşın neyropsixoloji əsasları:
İnsanların koqnitiv və davranış xüsusiyyətlərini ölçən və klinik sahədə istifadə edilən testlərin əksəriyyətini neyropsikoloji proseslərin qiymətləndirilməsinə istiqamətli olan testlərin meydana gətirdiyi deyilə bilər.Xüsusilə psixiatrik pozğunluqlarda diaqnoz qoyma,xəstə təqibi və reabilitasiya məqsədi ilə istifadə edilən bu nöropsikoloji testlər,OKP’un da iştirak etdiyi psixopatologiyaların nevroloji təməlləri haqqında məlumat verməkdə;bu tip xəstəliklərdə görülənkoqnitiv pozğunluqların səbəblərini təməlləndirməyə köməkçi olmaqdadır.
OKP’un tədqiq olunduğu işlərdə koqnitiv proseslərin araşdırılmasına istiqamətli istifadə edilən neyropsikoloji testlər əksəriyyətlə iş yaddaşı,qısa müddətli yaddaş,şifahi öyrənmə,şifahi axıcılıq, diqqət,idarəçi funksiyalar və vizual-motor bacarıqlar ilə əlaqədardır.Rey Şifahi Öyrənmə və yaddaş testi,Kontrollu söz çağırışım testi və Audial üçlü səssiz hərf sıralaması testi bu bacarıqların qiymətləndirilməsinə istiqamətli istifadə edilən neyropsikoloji testlərdən bir neçəsidir.
Beyin görüntüləmə texnikalarının istifadəsi də OKP ilə əlaqədar təməl bəzi beyin bölgələrinin müəyyən olunmasına zəmin yaratmışdır.Orbitofrontal korteks,anterior singulat korteks,bazal ganglionlar və talamus bu beyin bölgələri arasında iştirak etməkdədir.Həmçinin,bu beyin sahələrinin frontal-subkortikal hissələrlə olan əlaqələrinin OKP’daki koqnitiv pozğunluqlar üzərindəki təsiri tədqiqatçıların diqqətini çəkən bir digər nöqtədir.Məsələn,Harris və Dinn etdikləri araşdırma nəticəsində obsessiv-kompulsiv pozğunluq diaqnozu qoyulmuş fərdlərin neyropsikoloji dəyərləndirilməsi nəticəsində,xüsusilə beynin prefrontal bölgəsindəki funksiya pozğunluğuna diqqət çəkmişlər.Araşdırmaçılar həmçinin bu bölgədəki fronto – striatal dövründə aktiv olan orbitofrontal korteks və dorsolateral prefrontal neokorteksdəki funksiya pozğunluqlarının OKP’lu fərdlərdə müşahidə olunan koqnitiv problemlərlə əlaqədar ola biləcəyini qarşıya qoymuşlar.Aouizerate və kolleqalarının etdikləri araşdırmada isə SPECT,PET və iMRG kimi beyin göstərmə texnikalarının istifadəsiylə,OKP’lu yetkinlərdə beyində müşahidə olunan kortikal qan axınında,beyin maddələr mübadiləsində və aktivasiya səviyyələrində müxtəlif dəyişikliklər olduğu müəyyən olunmuş;uşaq və yeniyetmələrdə edilən digər tədqiqatda isə,talamus və bazal ganglionlarda müxtəlif dəyişikliklər olduğu müşahidə edilib.Uşaq və yeniyetmələrdə edilən bir başqa araşdırmada isə OKP’lu faktların beyin funksiyalarının göstərilməsi nəticəsində bu şəxslərin prefrontal kortekslərindəki maddələr mübadiləsi sürətində və bu bölgədəki qan axış sürətinin nəzarət faktlarına nəzərən daha çox olduğu müəyyən olunmuşdur.Tədqiqatçılar,bu fərqləndirmə səbəbini,genetik və ekoloji faktorların təsiriylə beynin frontostriatal bölgəsindəki sinir şəbəkələrində fərqli sinir tutulumlarına dayandırıblar.
OKP-da koqnitiv proseslər və yaddaş pozğunluqları:
Psixiatrik pozğunluqlarda yaddaş funksiyalarının araşdırılmasıdır,xəstəliyin erkən diaqnoz və müalicəsində böyük fayda təmin edə biləcəyi irəli sürülmüşdür;pozğunluqların koqnitiv proseslər cəhətdən araşdırılması aşağıdakı ola biləcək səbəblərə bağlanmaqdadır:
· OKP,depressiya və şizofreniya kimi psixiatrik pozğunluqlarda koqnitiv funksiyaların xəstəliyin şiddəti və müşahidə simptomlarına görə fərqli şəkillərdə təsirlənməsi
· Yaddaş,diqqət və öyrənmə kimi proseslərdə görülən pozulmaların OKP’un da içində iştirak etdiyi müxtəlif psixiatrik xəstəliklərin əlamətləri arasında yer ala bilməsi
· Psixiatrik pozğunluqlardan qaynaqlanan bəzi şikayətlənmələrin koqnitiv prosesləri birbaşa təsir edə bilməsi
· Travma sonrası stress pozğunluğunda olduğu kimi koqnitiv proseslərdəki pozulmaların psixiatrik pozğunluqlarının simptomlarının inkişafında təsirli ola bilməsi.
Psixiatrik xəstəliklərdəki yaddaş proseslərinin aydın ola bilməsi üçün bu narahatlıqlardakı informasiya emalı nəzəriyyələrinin araşdırılması böyük əhəmiyyət kəsb edir.Xüsusilə Beck’in Koqnitiv Sxem Qaydası və Bower’ın Çağırışının Şəbəkəsi Qaydalarında məlumatın həm kodlanması həm də xatırlanması xüsusilə mövzuyla bağlı şemanın aktiv olmasının xatırlamada asanlaşdırıcı təsir yaratdığı görünüşünü müdafiə edir.Bu iki qaydaya görə,OKP`su olan fərdin narahatlıq ehtiva edən bir sözü kodlaşdırması və xatırlaya bilməsi neytral bir sözə görə daha asan olacaq.Ya da,yüksək anksiyetəyə sahib fərdlər yaddaş testlərində təhdid ehtiva edən xəbərdar edənləri təhdid etməyənlərə nəzərən daha çox xatırlayacaqlar.OKP’un da içində iştirak etdiyi anksiyetə pozğunluqlarında insanlar təhlükə və ya təhdid ehtiva edən məlumata ( vizual – fəza yaddaş və şifahi yaddaşdakı pozğunluğa görə) daha çox həssaslıq göstərirlər.Bu vəziyyət,OKP’lu şəxslərin təhlükə və ya təhdid ehtiva edən məlumatlara prioritet vermək surətiylə,bu cür məlumatlara qarşı yanlış bir koqnitiv əməliyyat davam etdirdiyini göstərməsi baxımından diqqət çəkicidir.
OKP’dakı koqnitiv müddət araşdırmalarında xəstəliyin simptomları arasında görülən “patoloji bir şəkildə şübhəçi olmaq” ya da “tez-tez nəzarət etmə davranışlarında olmaq” kimi obsessiya və kompulsiyaların insanın düşüncə sistemində yaratdığı pozulmalar göstərilir.Xüsusilə beynin frontostriatal sistemindəki funksiya pozğunluğunun OKP’lu fərdlərdə anormal və müəyyən tip informasiya emalı proseslərinə səbəb olduğu düşünülür.
Ümumiyyətlə,OKP’lu fərdlərdə müəyyənləşdirilmiş koqnitiv proseslər bu başlıqlar altında toplanmaqdadır:
a ) Düşüncə prosesləri : OKP diaqnozlu xəstələrin,ümumiyyətlə,beyinlərində təkrarlanan sözlərlə və qısa frazalarla məşğul olduqları bilinir.Adam bu düşüncələrdən xilas olmaq üçün şüurlu səy göstərsə də çox vaxt müvəffəqiyyətli ola bilmir.
b) Beyindəki şəkillər : Bu xəstələrin çox vaxt beyinlərində reallaşmayacaq hadisələrin imiclərini meydana gətirmə meylində olduqları bilinir.Bunlar arasında ailə fərdlərinin öldüyünü görmə,insanın özünü başqasına şiddət tətbiq edərkən görməsi ya da özünün yer aldığı cinsi məzmunlu imiclər meydana gətirməsi sayıla bilər.
c) Şübhələr : Bu xəstələrin,ümumiyyətlə,keçmişdə etdikləri ya da etmədikləri tədbirlər mövzusunda şübhə duyduqları müşahidə edilmişdir.Məsələn,bu insanlar evlərinin pəncərələrini bağlayıb və ya ütünü söndürməyi unudub unutmadıqları mövzusunda şübhə duya bilərlər.
d ) Qərarsızlıq : Ən sadə bir qərar vermə mərhələsində belə bu şəxslər,nəyi edib etməyəcəkləri mövzusunda sıx düşüncələrə qərq olurlar.
e) Mükəmməlliyətçi düşüncə tərzi : Bu şəxslər çox vaxt,əslində digər insanların üzərində dayanmayacağı proseslər üzərinə fokuslanıb,hər şeyin müəyyən bir nizam içərisində olması lazım olduğunu düşünürlər.
Nəticə:
OKP`un neyropsixoloji baxımdan qiymətləndirildiyi araşdırmalar xəstəliyin patofiziologiyasını,beynin prefrontal kortikal və striatal bölgələrdəki funksiya pozğunluğuna bağlanır.Xüsusilə orbitofrontal-limbik sistem (amigdala və hipokampus) şəbəkəsindəki pozğunluğun OKP’a səbəb ola biləcəyi düşünülür.Neyrofizioloji tapıntılar isə,OKP simptomlarının qaynağının beyindəki serotonin (5HT olaraq da adlandırılar) miqdarındakı balansın pozulmasından qaynaqlandığını göstərir.
OKP diaqnozu olan xəstələrin ümumiləşdirilən koqnitiv pozğunluq göstərmədiyi xüsusilə iş yaddaşında,qısa və uzun müddətli yaddaşda,idarəçi funksiyalarda və vizual yaddaş funksiyalarında pozğunluq göstərdikləri irəli sürülməkdədir.
Araşdırma mövzuları baxımından,OKP’da yaddaş funksiyalarının araştırılmasının əksəriyyətlə neyropsixoloji təməlləndirmə və komorbit şərtlər baxımından edildiyi görülməkdədir.Bu araşdırmaların nümunələrini isə əksəriyyətlə yetkin fərdlər meydana gətirməkdədir.Buna görə irəlidə ediləcək araşdırmalarda,OKP patologiyasının fərqli yaş qruplarındakı insanları ( uşaq – yetkin kimi ) yaddaş funksiyalarının da içərisində iştirak etdiyi fərqli koqnitiv proseslər baxımından müqayisəli olaraq araşdırılması təklif oluna bilər.Xəstəliyin insan idrak üzərindəki təsirlərinin inkişaf xüsusiyyətləri ilə necə bir qarşılıqlı əlaqə içərisində olduğunu anlamağımız baxımından böyük fayda təmin edə biləcək olan bu kimi araşdırmalar,eyni zamanda diaqnoz qoyma və erkən müdaxilə kimi müalicədə böyük əhəmiyyət daşıyan prosesləri asanlaşdıracaq.Son olaraq,OKP’daki koqnitiv pozulmaların xəstələrin həyat keyfiyyətlərinə olan təsirlərinin araşdırılması kimi klinika baxımdan və terapevtik tətbiq baxımından fayda təmin edəcək fərqli ölçülərin da araşdırma əhatəsinə alınmasının ,bu mövzuda ediləcək yeni araşdırmaları istiqamətləndirici xüsusiyyətdə olacağı düşünülməkdədir.
Nərmin Quliyeva
Xəzər Universitetinin psixologiya fakültəsinin tələbəsi
