Səbəbləri:
Borderline Şəxsiyyət Pozğunluğu (Sərhəddə Şəxsiyyət) ilk uşaqlıq dövründə qeyri-kafi maraq,dəstək və intizamın olması ya da həddindən artıq yoxlamalar səbəbiylə fərdiləşmənin təməl güvən və muxtariyyət duyğusunun maneə törədilməsi,mənlik sərhədlərinin kifayət qədər müəyyən edilə bilinməməsi kimi səbəblərdən ötəri ortaya çıxır.
Borderline tiplərin başlıca xüsusiyyəti,yeniyetməlikdə başlayan şəxslərarası əlaqələrdə,mənlik imicində və affektində ziddiyət və diqqətə çarpan impulsivlik və həddindən artıq itirmə qorxusudur.
Masterson Borderline Şəxsiyyət Pozğunluğunun qaynağının Mahler’in uşağın 0-3 yaş dövründəki inkişafla əlaqədar ayrılma-fərdiləşmə mərhələləri modelindəki yenidən yaxınlaşma alt mərhələsində meydana gələn inkişaf bir axsama olduğunu söyləməkdədir.Yenidən yaxınlaşma alt mərhələsi 15 ilə 22′inci illər arasında,yeni getməyə başlayan uşaq anadan ayrı bir fərd olma qəbulu götürdükdən sonra,bu ayrı olma duyğusunun gətirdiyi zövqü bölüşmək üçün təkrar anaya yaxınlaşdığı dövrdə reallaşır.Yenidən yaxınlaşma böhranı uşağın öz başına hərəkət etməklə anasını ona kömək etməsinə icazə vermək arasında gedib gəlməsindən meydana gəlir.Bu dövrdə duyğular ayırd edilməyə başlayır. Duyğuların daha çox fərqinə varılmağa başlanır,xüsusilə həsrət və kədər duyğularında fərqindəlik artır.Yenidən yaxınlaşma mərhələsində meydana gələn inkişaf geriliyinin səbəbi ətraf-mühit,tale, yaradılış ola bilər.Ekoloji qüsurlar;ananın yetişdirmə qüsurları,uşağın fərdilənməsi üçün lazımlı duyğusal tədarükü və dəstəyi verməməsi mənasını verməkdədir.Məsələn,ana öz qayğı və tərk edilmə problemlərinə qarşı uşağa yaxşıca yapışabilir ya da uşağın özünə asılılığından narahat olaraq lazım olandan daha erkən bir ayrılmağı da təşviq edə bilər.
Uşaq böyüyə bilmək üçün ananın təmin edəcəyi dəstəklərə möhtacdır,lakin böyüməyə başlarsa dəstəklər də öncə çəkiləcək.Bu vəziyyət,geri çəkilməyi özünün bir parçasının itkisi olaraq qəbul edən uşaqda bir anda tərk edilmə depresiyasını başladır.Uşaq,bu hisslərə qarşı özünü müdafiə etmək üçün,ayrılmağı inkar edir və anaya bağlanır beləliklə,ayrılma-fərdiləşmədən muxtariyyət qədər uzanan normal inkişaf mərhələləri tamamlamaqda müvəffəqiyyətsizliyə uğrayır.Beləcə,uşaq inkişafın ləngiməsinə məruz qalır.Xəstə eyni zamanda belə bir bölünmüş eqo inkişaf etdirir:Ana,bağlanmağa şərait yaradan;fərdiləşməkdən qaçınma,ayrılmağı inkar etmə,bağlanaraq yenidən birləşmə istəyini hərəkətə keçirmə və əks etdirmə şəklindəki eqo funksiyalarını mükafatlandırır.Beləliklə,eqonun bir hissəsi,həzz qanunundan həqiqət prinsipinə olan lazımlı dəyişmə keçirə bilmir.Çünki bu dəyişikliyi keçirmək,ayrılma gerçəyini qəbul etmək mənasını verir və bu da tərk depressiyasını doğurur.Ananın bağlanması və geri çəkilməsi,bu xəstənin yenidən birləşmə üçün hərəkətə vurma istəyi,eqonun bir hissəsinin inkişafda müvəffəqiyyətsizliyə uğramasına səbəb olur və nəticə olaraq bölünmüş eqo quruluşu meydana gələr.Borderline’ın sanki 2 variantı var;-ya tərk edilmə depressiyasını yaşayıb özünü pis hiss edir və ya-həqiqətin inkar edilməsi və dağıdıcı davranışların hərəkətə keçirilməsi özünü yaxşı hiss etmək. Bölünmüş obyekt əlaqələri vahidinə ayrıca eqonun inkişaf dayanması yoldaşlıq edir və bunun nəticəsində zəif bir həqiqət qəbulu,xəyal qırıqlıqlarına qarşı aşağı dözümlülük,impuls kontrolunda zəiflik və qeyri-kafi eqo sərhədləri ortaya çıxır.
Başlıca müdafiə mexanizmləri:inkar etmə,proyeksiya,sıxışdırıb çıxarma,izolyasiya və sublimasiyadır.
Baxım qüsurları yalnız ananın davranışlarıyla əlaqədar deyil,həmçinin xəstəliklər və ananın fiziki şəkildə olmamasından da qaynaqlana bilər.Həmçinin,uşağın xəstələnməsi və xarici səbəblər kimi tale və yaradılış faktorları da uşağın inkişafını təsir edir.İnkişaf yolda dayanmayıb irəliləyən fərdlərdə bölünmüş fantaziya varlığını davam etdirmir.Uşaq anadan ayrıldıkca bölünmüş obyektlər birləşərək tam obyektlər halına gəlirlər.Danlayan anayla sarılan ana eyni adamdır.Müvəffəqiyyətli olan uşaqla səhv edən uşaq eyni adamdır.
Diaqnoz kriteriyaları:
DSM-IV Borderline Şəxsiyyət Pozğunluğu Diaqnoz Meyarları:
Aşağıdakılardan beşinin olması ilə müəyyən,yeniyetməlik dövründə başlayan və dəyişik şərtlər altında ortaya çıxan,şəxslərarası əlaqələrdə,mənlik anlayışında və affektdə əsassızlıq və diqqətə çarpan impulsivliyin olduğu davamlı meyardır.
1. Gerçək və ya xəyali bir tərk edilmədən qaçınmaq üçün dəlicə səylər göstərmə.
2. Gözündə həddindən artıq böyütmə,gərgin və əsassız şəxslərarası əlaqələrin olması.
3. Kimlik qarışıqlığı:diqqətə çarpan olaraq və davamlı bir şəkildə əsassız mənlik qəbulu və ya şəxsiyyət duyumu.
4. Özünə zərər vermə ehtimalı,yüksək ən az iki sahədə impulsivlik.
5. Təkrarlayan epizodlarla əlaqədar davranışlar,cəhdlər,göz qorxutmaları.
6. Duyğusal vəziyyətdə diqqətə çarpan reaksiyaya bağlı instabilite.
7. Özünü davamlı boşluqda hiss etmə.
8. Əlverişsiz,sıx hirs ya da hirsinə nəzarət edə bilməmə.
9. Stresslə bağlı müvəqqəti paranoid düşüncə və ya ağır dissosiativ simptomlar.
İCD-10`da bildirilən xüsusiyyətləri isə belədir:
Duyğusal ziddiyət əlamətlərinin çoxu müşahidə olunur.Əlavə olaraq,xəstənin mənlik obrazı, məqsədləri və seçkiləri (cinsi seçkiləri də daxildir) sıxlıqla naməlumdur ya da pozulmuşdur.Davamlı olaraq xroniki boşluq duyğuları vardır.Sıx və balanssız əlaqələrə girmə meyli təkrarlanan duyğusal böhranlara səbəb ola bilir.Bu meyil tərk edilməyi önləmək üçün həddindən artıq səy göstərməyə və bir çox dəfə intihar təhdidi ya da özünə zərərverici davranışlara gətirib çıxarır (bunlar mücərrəd səbəblər də ola bilər).
Göstəriciləri:
Borderline Şəxsiyyət Pozğunluğu olanlar ümumiyyətlə,20 və ya 30 yaşlarında,ayrılma stressi,itki,panik atak,depressiya və ya yaxınlıq qurma problemlərindən şikayət edərək terapevtə müraciət edirlər.Daha erkən yaşlarda davranış pozğunluğu və anoreksiya kimi problemlər səbəbiylə müalicə olunurlar.
Borderline fərdlərdə həddən artq hirs,depressiya,panik atak,ümidsizlik və çarəsizlik,boşluq və heçlik, günahkarlıq duyğuları çox sıx rast gəlinir.Şəxs özünü bu duyğulardan uzaqlaşdırmaq üçün birinə bağlanır və özünü etkinleştirmekten saxlayar və səthi olaraq özünü yaxşı hiss edər. Bunun nəticəsində həm zəif və etibarsız bir pis kendilik obrazını həm də yapışmacı davranışlarda olduğu və özbaşına etkinleştirmediği zaman insanların ona dəstək verəcəkləri xəyalına əsaslanan zəif bir saxta kendilik inkişaf etdirər.
Həddindən artıq iş,maddə istifadəsi,spirt,oyun və qumar,həddindən artıq alış-veriş kimi anlıq təminlər yaşamaq və tərk depressiyasından çəkinməyə çalışır. Borderline’ın ruh halında davamlı və böyük dəyişikliklər meydana gəlir,ideallaşdırma ilə alçaltma arasında davamlı dəyişən bir vəziyyət də verilən göstəricilərə daxil edilə bilər.İctimai əlaqələrində əsassız və gərgindirlər.İdeallaşdırdıqları adam ilə birlikdə çox zaman keçirmək istəyə bilərlər və əlaqələrinin hətta əvvəllərində belə , özləriylə əlaqədar ən xüsusi məlumatları paylaşa bilərlər.Ancaq insanları ucaltmaqdan,dəyərsizləşdirməyə sürətli bir keçid edə bilərlər.Qarşılarındakı adama kifayət qədər təsirləri olmadıqları,onun kifayət qədər verici olmadığı və kifayət qədər yanında olmadığı düşüncələri içinə girərlər.Bu kəslər, ancaq qarşılarındakı insanları,lazım olduğunda onların ehtiyaclarını qarşılamaq üzrə yanlarında olacaq olsalar,onlarla empati edə bilər və onlarla “yaxşı bir əlaqə” qura bilərlər.Bu kəslərin başqalarına baxışlarında birdən,qəti dönüş ola bilər.Qarşılarındakı adamı,özlərinə böyük bir dayaq olaraq görərkən;qəfildən,qatı ürəkli, mərhəmətsiz bir insan olaraq görməyə başlaya bilərlər.
İş mövzusunda müvəffəqiyyətli görünənlər əslində gerçək potensialına istifadə etmir ola bilərlər. İşlərindən məmnun olmaya bilər və ya bacarıq səviyyələrinin altında işlər görür ola bilərlər.Karyera seçkiləri ailənin gözləmələri istiqamətində edilmiş ola bilər.Məqsədləri,dəyər mühakimələri və işlərinə bağlı ehtirasları birdən dəyişiklik göstərə bilər.İşlərinə bağlı fikirlərində və dizaynlarında,cinsi şəxsiyyətlərində,dəyər mühakimələrindən və seçdikləri yoldaş növündə,birdən ortaya çıxan bir sıra dəyişikliklər ola bilər.Birdən,onlara kömək edilməsi üçün yalvaran adam mövqeyindən,keçmişdə edilənlər üçün qisas almağa çalışan bir adam mövqesinə keçə bilərlər. Tanışlığın mövzusunda boğulma və ya tərk edilmə qorxuları gerçək bir yaxınlıq qurulmasını mane olar.Sevdiyini əlindən qaçırmamaq üçün ona möhkəmcə yapışma meyli göstərərlər.Onları izah edən ən yaxşı cümlə “səndən nifrət edirəm məni tərk etmə” dir.İtirmə qorxusundan ötəri qısqanclığı çox şişirdə bilərlər. Onların yanacağı maraq və sevgidir.Bunları gördüyü müddətcə xoşbəxtdir.Əksərən sevdikləri adamın, özlərinə lazım olan əhəmiyyəti vermədiyini,maraq göstərmədiyini,özlərini tərk edəcəklərini düşündükləri zaman hirs çıxardırlar.Özlərini yatırmaq üçün hərəkətə keçmə davranışları göstərirlər (Spirt,cinsilik,qumar,alış-veriş,həddindən artıq yemə,həddindən artıq idman və s.).Ardından utanc və günahkarlıq duyar və nəticəsində pis olduqlarına bağlı mənlik hissləri güclənir.Sevdiyi insana cənnəti də yaşadar cəhənnəmi də.
Öz həyatını yetkin bir şəkildə icra etməyi bacara bilməz.Başqalarına asılı olduğunu düşünər və onlardan kömək gözləyər.Bağlanma problemləri yaşayar,avtonom deyil və yetkin olaraq ayrılma və fərdiləşməyi reallaşdıra bilməmişdir.Özünü yetkinləşməmiş və olduğu yaşdan daha gənc hiss edər.
Borderline şəxsiyyət pozğunluğunun görülmə sıxlığı 2-3% ətraflarındadır,% 75 nisbətində qadınlarda görülür.
İntihar riski və patologiyanın gətirib çıxardığı problemlər ən çox yetkinlik dövründədir,yaşla birlikdə azalar.30 və 40 yaşlarında insan əlaqələrində və iş həyatlarında düzəlmə görülür. Borderline fərdlərin uşaqlıq əhvalatlarında fiziki və ya cinsi istismar,laqeydlik,erkən valideyn itkisi və ya ayrılığı daha tez-tez olur.Borderline strukturlar,hədəflərini reallaşdırma prosesində özlərini maneə törətmə meyli göstərə bilərlər.Məktəbini bitirmək üzrəykən buraxma,əlaqələri yolundaykən əlaqəni pozmağa çalışma cəhdləri kimi.Bəzilərində psixoz bənzəri əlamətlər görünə bilər;hallüsinasiyalar,bədən obrazı əyrilikləri,sənəd fikirləri kimi.
Müalicəsi:
Borderline şəxsiyyət pozğunluğunun müalicəsi və terapiyası xəstənin bu prosesə uyğunlaşmasını təmin etməsi və həqiqətən şəfa istəməsiylə doğru mütənasibdir.Fərd müalicəyə tabe olmağı nə qədər istəyirsə yanaşmaa da bu istiqamətdə olacaq və proses sürət qazanacaq.Psixoterapiya ilə həll olunmasına baxmayaraq,uzun zaman ərzində yerləşmiş olan duyğu,düşüncə və davranış vərdişlərini dəyişdirmək sıx və davamlı təkrarlanan bir müalicə və öyrənmə müddəti tələb edir. Psikanalitik yönümlü psikoterapiya da olduqca təsirlidir.Fərdləşmə mərhələsinin dayanmasıyla əlaqəli olan tərk depressiyasının dərinliyinə varmağa çalışaraq,xəstənin ruhi vəziyyətinin yenidən bərpa olunması məqsədlənir.Bu iş bölünmüş obyekt parça vahidlərinin,inteqrasiya olunmuş obyekt vahidlərinə və bölünmüş eqonun,inteqrasiya olunmuş egoya çevrilməsi ilə birlikdə eqo muxtariyyət müvəffəqiyyətinə çatdırır.Xəstənin fərdlənməsi başladıqca,sevmək və çıxarmaq üçün yeni tutum ortaya çıxır.Hamısı olmamaqla birlikdə əksər borderline fərdlər,uyğun terapevtik dəstək təmin etdiyi təqdirdə,ağır psikoterapiyaya cavab verə bilər və verəcəklər.Müalicə əsnasında davamlı dəyişən duyğulara,həddindən artıq maraq ehtiyacına və davamlı təkrarlanan böhranlara terapevtin dözməsi lazımdır.Müalicə müddətində Borderline şəxsiyyət bir müddət sonra müalicəni və terapevti alçaltmağa başlayacaq və qəzəblə birdən müalicəni sonlandıracak.Bir neçə ay sonra yenidən müalicəyə dönməsi ilə eyni proseslər yenidən yaşanacaq və bu şərtlər altında müalicə ən azından 2-5 il arasında davam edəcək.
Nərmin Quliyeva
Xəzər Universitetinin psixologiya fakültəsinin tələbəsi
