Hər qayda riayət etmək üçün deyil
Bir az qaydaların xaricinə çıxmaqdan, qabığınızı çatlatmaqdan zərər gəlməz. Mükəmməliyətci şəxsiyyətinizin sizə hördüyü divarlar gərgin bir insan olmağınızı qaçınılmaz edir. Qaydaların xaricinə çıxdığınızda insanların sizi yadırğayacağını düşünərək özünüzü stressə salmayın. Həm çox ciddi, qaydalarla hərəkət edən insanlardansa daha əyləncəli və həyəcanlandırıcı olanlar daha çox sevilər. Bu, yaşadığımız həyatı daha həyəcan verici edər.
Qaydaları yalnız sadə səviyyədə izləyin
Utancaqlıq çox sıx görülən bir duyğudur. Dərhal hər kəs yeni ictimai vəziyyətlərdə müəyyən ölçülərdə ictimai qayğı yaşaya bilməkdədir. Əslində adamın yeni ictimai vəziyyətə və ola biləcək təhdidlərə qarşı lazımlı tədbirləri alması baxımından, qoruyucu bir xüsusiyyət olaraq da qiymətləndirilə bilər.
Utancaqlıqla mübarizədə effektiv yollardan biri də öz fikrini ifadə etməyə cəht etməkdir. Əgər nəsə demək istəyirsinizsə, bunun gülünc görünməyindən qorxmayın. Ünsiyyətə girmək istəyirsinizsə, bunu dərhal edin. İlk addımı başqası tərəfindən deyil, öz tərəfinizdən də gözləyin. Sadə olun və daha rahat yaşayın.
Niyə bəzi uşaqlar digərlərinə görə daha utancaqdır?Utancaqlığın müəyyən bir qisimi öyrənilər. Yəni, ailə ətrafı və mədəni normalar digər ətraflara görə adamın daha utancaq görülməsinə yol aça bilər. Məsələn Çinli uşaqlar, İsveçlilərə, ya da Amerikalılara görə daha az danışırlar. Bəzi ailələr uşaqlarını ictimai əlaqələrdən daha uzaq və utancaq olmaları istiqamətində istiqamətləndirər və bu istiqamətdə mükafatlandıra bilərlər.Kənardan, utancaqlığın bioloji əlaqəli istiqamətləri üzərinə tapıntılar gündən günə artmaqdadır. Digər şəxsiyyət növlərinə görə utancaqlığın daha çox genetik xüsusiyyət göstərdiyi görülmüşdür. Övladlığa götürülən uşaqlarla edilən işlər də, bioloji ananın uşağın ictimai xüsusiyyətləri baxımından təyin edici olduğunu ortaya qoymuşdur.
Ümumi mənada ictimai qayğıların davamlı olduğu və adamın həyatını çətinləşdirici, ya da maneə törədici ola bildiyində ictimai anksiyete pozuqluğu (SAB) ağla gələ bilər.SABin bilinən ilk tərifi, Hipokrat tərəfindən ictimai mühitlərdə üz qızarmasını xatırladan eritrofobi adıyla edilmişdir. Utancaqlıq səviyyəsindəki ictimai anksiyete, ictimai olaraq qəbul görməyi təmin edə bildiyi ölçüdə uyğun bir xüsusiyyət ola bilməkdəykən, həddindən artıq təhdid qəbulu və insanlardan uzaqlaşmağa səbəb ola bilən ictimai anksiyete funksionallığı əhəmiyyətli səviyyədə poza bilməkdədir. İndiki vaxtda uşaq və yetkinlərdə SAB tərifi içində ən sıx, cəmiyyət içində danışma, yemək yemə, yazı yazma; partilərə qatılma; nüfuz fiqurları ilə danışma; ictimai əlaqələrə qatılma qorxusu; ictimai mühitlərdə nəfəs darlığı, üz qızarması,huşunu itirmə, titrəmə, ağız quruluğu, əzələlərdə gərginlik, qarın ağrıları, ölmə istəyi və baş ağrısı kimi fiziki şikayətlər iştirak edər.
Çoxu anksiyete pozuqluğu kimi SAB da sıxlıqla uşaqlıq çağında başlamaqdadır. Son illərdə yüksək görülmə nisbəti və funksionallığı diqqətə çarpan səviyyədə təsir etməsi səbəbiylə SAB daha çox diqqət çəkməyə başlamışdır. Erkən başlanğıcı və hələ patoloji səviyyəyə gəlmədən təsbiti ilə qoruyucu yanaşmanın təmin edilməsi mümkün ola bilməkdədir.Həyat-boyu görülmə nisbəti %13.3dür (kişilər: %11.1, qadınlar: %15.5) və adamın funksionallığını olduqca mənfi təsir edən bir psixopatoloji olan SAB sıxlıqla yetkinlik (13-20, ort:15.5) yaşlarında başlamaqdadır. Bu uşaqların ictimai bacarıqları səviyyələri aşağı olaraq qalar, daha az yoldaş sahibi olarlar, diqqətə çarpan olaraq təklik yaşaya bilərlər və çox sayda fəaliyyətdən uzaq dayanarlar. Bəzi faktlarda ictimai anksiyete məktəb qorxusuna səbəb ola bilər. Yenə bəzi SAB faktları, ictimai qayğıları nəticəsi davranış problemləri, qarşı gəlmə davranışı, alkolizim və pis maddə istifadəsi göstərə bilərlər.
Nə etmək lazımdı?
Uşağınızın xüsusiyyətlərini tanıyın və onu bir bütün olaraq qəbul edin. Onun bütün maraq sahələrinə və duyğularına həssas olmaq və qəbul edici (daha az tənqidi) yanaşma onun özünə inamını artırmaq baxımından ilk addımlardan biridir.
Özünə inamını artırınUtancaq uşaqlar sıxlıqla özləri haqqında mənfi düşüncələrə malikdir və insanlar tərəfindən qəbul edilmədiklərini düşünə bilərlər. Onların bacarıqlarını kəşf etmələrinə və inkişaf etdirmələrinə rəhbərlik edin. Özünü yaxşı hiss edən, özünə inamlı uşaqlar nadir olaraq utancaqlıq hiss edərlər.
İctimai bacarıqlarını inkişaf etdirinOnun ictimai əlaqələrdə yaşadığı çətinliklərin səbəblərini araşdırın. Uyğun “ictimai bacarıq sözləri”, “ictimai bacarıq üsulları” mövzusunda yol göstərin. Kiçik yaşlardan etibarən ictimai mühitlərə (idman klubu, rəqs məktəbi, teatr vs.) girməsini və ictimai bacarıqlarını inkişaf etdirmə fürsəti tapmasını təmin edin.
Yeni mühitlərə alışması üçün fürsət verinTəhdid edici hesab etdiyi bir mühitə girərkən həddindən artıq məcburedici olmamağa diqqət yetirin, oraya alışa bilməsi üçün zaman verin və müsbət xüsusiyyətlərinə (uşağa və mühitə aid) diqqət edin.
Yalnız utancaq insanlar deyil, başqaları da müəyyən vəziyyətlərdə sıxıla və ünsiyyətdə çətinlik çəkə bilərlər. Belə ki, statistikaya görə, insanların yalnız 5 faizi həyatı boyu utancaqlıq hiss etməyiblər. Utancaqlıq isə özünü yanaqların, üzün qızarması, qarnın quruldaması, əl-ayaqların titrəməsi, səsin əsməsi, təngənəfəslik kimi göstərə bilər. Bu cür proseslərin baş verməsi bəzən ətrafdakılar tərəfindən diqqətdən kənar qalsa da, utananın özünə mane olur. Belə ki, utancaq adamlar tanımadığı insanlarla ünsiyyətdən qaçır, narahatlıq yaradan vəziyyətlərlə üzləşməkdən qorxurlar. Bu səbəbdən də utancaqlıq normal yaşamağa mane olur.
Xəzər Universitetinin psixologiya fakültəsinin II kurs tələbəsi
Arzu Rzayeva
