İndi hər kəs “depressiyadayam” deyir. Əslində depressiyanın əsas əlamətləri istəksizlik , həyatdan zövq almamaq , içindən bir şey gəlməməkdir, beyin pozuntusudur. Depressiya həm bədəni, həm düşüncələri, həm də duyğuları təsir altına alır. İnsanın yemək yeməsindən tutmuş yatmasına , sağlam düşüncə qabiliyyətinə pis təsir edir. Depressiya qətiyyən “keçici üzüntü” ilə eyni tutulmamalıdır. Bəzən özümüzü son dərəcə üzgün hiss edə bilərik amma bu depressiyada olduğumuz mənasına gəlməz. Depressiyada olan insanlar özlərini yalnızca həyatın axarına buraxaraq , zamanla sağalmaya bilərlər. “Öz-özünə sağalma “ depressiyada olan insanların yarısında mümkündür. Ancaq müalicə olunmadıqda simptomlar həftələrlə, aylarla hətta illərlə çəkə bilər. Uyğun müalicə depressiyada olan bir çox insana kömək ola bilər . Depressiyada olan zaman şiddətli üzüntü ya da ümüdsüzlük hissi vardır və ən az iki həftə çəkir. İnsanın çalışmaq, qidalanmaq ,yatmaq kimi gündəlik prosesləri pozulur. Depressiyada olan insanlar ümüdsüz olmağa və heçkimdən kömək görməyəcəklərinə inanırlar. Tək qalmağa meyilli olurlar. Belə ki, ailə və dostlarından uzaqlaşırlar.Hətta bəzən ölümü ya da intaharı düşünürlər.
İnsanın özünə qəsdi beynəlxalq termin kimi “suisid” sözü ilə ifadə olunur ki, bu da latin dilindən “özünü öldürmə mənasını verir. Biz azərbaycanlılar isə intihar sözündən istifadə edirik. İntihar ərəb dilindəki “nahır” sözündəndir , mənası qurban deməkdir.
İnsan vəfat edərkən ölüm ona qonaq gəlir. İntihar edərkən isə əksinə, o ölümə qonaq gedir. İnsan orqanizminin imkanları sonsuzdur. Bu imkanlar stress hallarında xususən qabarıq büruzə verir. İntihar cəhdi də həmin stress hallarının mütləq yox , əksər nəticələnməsidir. Az hallarda bu cəhdlər öz bəhrəsini verə bilir, çox halda isə nəticəsiz başa çatır. Amma hər halda qismən nəticə mütləq olur – ölə bilmirsənsə ya ağır zədə alır ya da şikəstə çevrilir. Mən intihara başqa bir tərif də vermək istərdim – İntihar heyatın qanunlarına tabe olmaqdan imtina edərək onlaara qarşı çıxmaqdır. İntihar etmək Allaha qarşı çıxmaqla insanın Allah tərəfindən verilən ömrü yarımçıq kəsməsidir.
Uşaq vaxtlarında işıqlar sönəndə evdə şam yandırardıq. Onların yanma müddətini insan ömrünə bənzədirəm. Bu şamların bəziləri öz-özünə cızıldayıb sönər, bəziləri hansısa ötüb keçən ev adamının yelindən yanmağını dayandırardı. Bu təsadüfi sönmələri vaxtsız ölüm sanıram. Bəzi şamlar sonadək yanır nəlbəkinin dibində sönüb qurtarırdı. Bu tamamlanmanı təbii ölüm, əcəlin köməyi ilə ölmək hesab edirəm. Hərdən də olurdu ki, maraq xatirinə barmaqlarımla şamlardan birinin alovunu söndürür, onu sonadək yanmağa qoymurdum. Bax bu isə intihardı. İntiharın səbəbləri barədə çox danışılır. Bunlar üzdə olan səbəblərdir. Ancaq üzdə olmayan səbəblər də var. İş ondadır ki, hamı problemlidir, hamının dərdi var. Bəs niyə hamı yox, yalniz müəyyən insanlar intahar etmək istəyirlər? Necə ki, hər kəs başqasını öldürməyə qadir ola bilməz, eləcə də hər kəs özünü öldürməyə qadir ola bilməz. Onlar da fərqli insanlardır, bunlar da. Mən intihar edən şəxsləri yarımkillerlər hesab edirəm.
Bütün özünəqəsdlər iki növə bölünür. Həqiqi və nümayişkaranə. Bunlardan birincisi parasuisid digəri isə psevdosuisid adlanır. Psevdosuisid affekt halında baş verir. Özünü həyatdan məhrum etmədən daha çox kömək üçün haray qoparma xarakterində olur, ətrafdakıları özünə, öz prablemlərinə cəlb etmək məqsədi daşıyır. Parasuisid isə əsl suisiddir. Məqsədi hansı vasitə ilə olursa-olsun, dogma və yaxınlarının nə düşünəcəklərindən asılı olmayaraq öz həyatına qəsddir. Belə intihara bir müddət hazırlaşır, həyata keçməsini cidd-cəhdlə təmin edirlər. Bu hazırlaşma hətta bəzən bir neçə ilədək davam edir. Özünə qəsd edən bu hərəkətinin müxtəlif nəticələrini götür-qoy eləyir, intihar növlərini analiz edir, ən effektlisini və etibarlısını seçir , intihar prosesinin ssenarisini hazırlayır.
Bunu intihar edənin terminal davranışı adlandırırlar. Dünyadan köçmək ərəfəsində o, bank hesablarını bağlayır, gizli saxlanclarını üzə çıxarır, borclarını qaytarır, küsülü qaldığı şəxslərlə barışır, pislik etdiklərindən üzr istəyir. Hətta belə bir hal da baş verib –qadın intihar ərəfəsində mənzili başdab-başa təmizləyib. İllərdir ki, kirli qalan pəncərələrin çöl üzünü belə silib.
Özünü öldürmək istəyən şəxsin psixoloji durumunun başqa bir cəhəti – insanların gözünə son dəfə yaxşı görünmək cəhdi, onları elavə qayğı ilə yükləməmək istəyidir. Son olaraq bədənin bütün fizioloji tələbatlarını ödəmək, çimib tər-təmiz olmaq bunun nəticəsidir. Bəzi qadınlar intihar edərkən saçlarını səliqə ilə daramış, dodaqlarını boyamiş, bahalı ətir də vurmuşlar…
Intiharın bunlardan əlavə 3 növü vardır. Bunlar eqoistik, alturistik ve anomik intihar növləridir. Eqoistik intiharı o kəslər həyata keçirir ki, onların arzuları cəmiyyət tərəfindən məhv edilir, yaxud, sevimlilərini itirirlər. Arzuları puç olduqca, sonda bu şəxsləri yaşamaq arzuları da tərk etmiş olur. Alturistik intiharda artıq individlər yox, qruplarda, kütlələrdə təmsil olunanlar, öz müqəddaratlarını deyil, təmsil etdikləri toplumun müqəddaratını düşünənlər özlərini öldürürlər. Anomik intiharda fərdlər tərəfindən aldadılan, istismar edilən, hüquqları pozulan, tapdanan, içini həyəcan, qorxu və nifrət bürüyən şəxslər həyatlarıyla vidalaşırlar.
İnsan öz problemləriylə tənha qalanda intihara daha çox meyilli olur. Səbəblərə gəldikdə isə bunlar müxtəlifdir-nakam sevgi, şəxsi həyatdakı düzəldilməz hesab edilən problemlər, iş və maliyyə problemləri, mənəvi ve fiziki təzyiqlərə məruz qalma, özünü öldürməyə təhrik edilmə, ətrafdakılar tərəfindən dərk edilməmə, cinsi münasibətlərdə uğursuzluq, tənhalıq.
İntihara başqa səbəblər də var. Məsələn cəzalandırılmaq qorxusu. Bu, daha çox müəyyən xidməti cinayətlər törətmiş vəzifəli şəxslərə xas intihar növüdür. Yaxın adamlarını itirmiş bəzi şəxslər də tək çarəni intiharda görürlər. Buna misal olaraq- Əliağa Kürçaylının qızı Ülkər atasının vəfatına dözməyərək özünü dənizə ataraq öldürmüşdür. Və əlbəttə ki, dastana çevrilmiş İlham ve Fərizə sevgisi. İşğalçı sovet ordusu əsgərləri tərəfindən 1990-cı ilin 20 yanvarında Bakıda dinc əhali gülləbaran edilərkən gülləyə tuş gəlmiş İlhamın həyat yoldaşı Fərizə intihar etməklə bütün imperiyalara, hakimiyyətlərə, bir növ üsyan etmiş oldu.
İntihar səbəblərindən ən vacib birisi də, sağlamlıqla bağlı problemdir. Sağalmaz xəstəliyə tutulanlar, ömürlük şikəst olanlar bəzən bununla barışa bilmir, ölümü bu cür yaşamaqdan üstün tuturlar.
İntiharetmə qabiliyyəti ilə doğulmuş insanlar, sanki həyatları boyu intihar etmələri üçün nəsə səbəb axtarırlar.
Uğursuz sevgiyə görə intihar edən insanların sayı çoxdur. Sevgi hislərin ən alisi, ən gözəlidir. Və mən bütün filosofların, psixoloqların təlim ve nəzəriyyələrində yalnız bir aparıcı xətt görürəm-vacib o deyil sevdiyin səninlədir. Vacib olan odur ki, sevgi səninlədir. İnsan tək hiss ve duyğuları ilə, kortəbii sevməməlidir. O həm beynini, fikir süzgəcini işə salaraq sevməyə borcludur. Və məhz bu cür sevənlər mənəvi azadlıqlarından heç vaxt məhrum olmurlar. Onlar heç vaxt, əslində, ehtiras, bağlılıq, asılılıq kimi jislərdən ibarət olan, digər növ-azadlığı qurban verən sevgiyə məruz qalmırlar. Birinci növ sevənlərdən fərqli olaraq, ikinci növ sevənlər büsbütün sevgilərinin, sediklərinin qurbanına çevrilirlər. Məncə əsl sevgi ilə sevən insan heç vaxt özünü öldürməz. Əksinə, sevgisi ona həyat eşqi, güc, enerji verər. Yalnız asılılığı qəbul edən şəxs “Sənsiz mənə həyat yoxdur” deyib öz həyatını cəhənnəmə döndərər, sonda da intihara əl atar.
Bəzən də son dərəcədə təmin olunmuş, varlı-hallı insanlar da intihar edirlər. Özü də səbəbsiz, problemsiz. Yəni bəzən hər şeylə təmin olunma, hər şeyə asan çatma, dünyanın hər zövqünü dadma sonda insanın həyatdan bezginliyinə, həyati maraqlarının ölməsinə gətirib çıxarır.
Bu yerdə mənim yadıma məşhur “Gün keçdi” filmindən xatirimdə qalan 2-ci dünya müharibəsində intihara yollanan təyyarəçilər-kamikadzelər düşdü. Onların təyyarələrini rəqib təyyarələrinə vuraraq özlərini şəhid etməklə düşməni zəiflətmələrinə yönəlik bu addımlarını axı hansı məntiqlə aşağılamaq olar? Bu növ intihar, doğrudan da, qəhramanlıqdır.
Tarixə məlum olan ilk intihar Qədim Yunanıstanda baş verib. Məşhur alim Sokrat zəhər içərək özünə qəsd etmişdir. Antik dövrdə qəsd edən məşhurlar sırasında Demokrit, Diogen, Pifaqor da olmuşdur. Digər məşhurlardan isə Freyd, Mark antoni, Kleopatra, Hannibal, Qoqol, Cek London, Hitlerin adını çəkə bilərik. Əksər hallarda intihara cəhd edənlər əsas informasiyanı bədii filmlərdən, bədii ədəbiyyatdan, habelə kütləvi informasiya vasitələrindən götürürlər. Deməli psixologiyası zəif olanlar belə vasitələrdən səhv istiqamət götürə bilərlər. Amma onlar öz orqanizmlərinin anatomiyasından, fiziologiyasından bixəbər olurlar, hər hansı təsirə orqanizmin necə reaksiya verəciyini təsəvvürlərinə belə gətirə bilmirlər.
Damarını kəsməklə intihar etmək əksər hallarda uğursuzluqla nəticələnir. Çünki, praktiki olaraq damarı kəsmək cəhdi daha çox vətərləri kəsməklə sonuclanır. Qanın axmasıyla soyuqqanlığını tam itirən şəxs artıq həyəcanlanır, fasiləsiz olaraq ülgüclə biləyindən vətər ve əzələləri kəsməkdə davam edir. Arteriyalar isə toxunulmaz qalır.
Özünü zəhərləmək istəyənlər bir şeyi bilirlər-yüksək dozada farmakoloji preparatları qəbul etmək ölümlə nəticələnir. Ancaq preparatlardan zəhərləmə miqyasını, öz aralarındakı mübadilə mürəkkəbliyini, orqanizmin əks-reaksiya gücünü, təbii ki,bilmirlər.
Kütləvi intihar növləri özünü asma, yandırma, zəhərləmə, suda boğma, müxtəlif alətlərlə öldürmə, hündürlükdən atma, damarı kəsmə, nəqliyyat vasitələrinin altına atma hesab olunur.
Bəzən insanlar bizim ağlımıza gətirmədiyimiz formalarla vidalaşırlar. Məsələn, zəhərli hörümçək udmaqla, fısdıqla nəfəs borusunu tıxamaqla, məngənə vasitəsilə boynu qırmaqla, damara şprislə zəhərli mayelər yeritməklə.
Nəticə olaraq demək istərdim ki, əlbəttə, qəlb ağrısı çox əzabvericidir. Ancaq hər halda, müalicə olunandır. Yüzlərlə insan depressiya halına düşəndə psixiatrın, psixoloqun yanına gedir. Ola bilər ki, dərhal rahatlıq tapa bilmir, dərhal sakitləşməyə müvəffəq olmurlar. Ancaq ən effektiv yollarla gec-tez qəlb ağrısından qurtulurlar.
Nə olursa olsun yaşamağa çalışın. Həyatdan görüb götürəcəyimiz hələ çox şey var.
Kəmalə İmanova
Bakı Dövlət Universitetinin, Sosial Elmlər-Psixologiya fakültəsinin II kurs tələbəsi
