Tiklər əzələ və ya əzələ qruplarının qeyri-ixtiyari şəkildə yığılması nəticəsində əmələ gələn bir pozuntudur. Tiklər hər bir insanda keçirilmiş güclü psixoloji gərginlikdən sonra baş verə bilər. Ən çox uşaqlarda, 2-10 yaş arası təsadüf olunur.
Tikləri bir neçə qrupa bölmək olar:
Motor tiklər – qeyri-ixtiyari hərəkətlərin meydana çıxması ilə xarakterizə olunur. Məs: mimiki əzələlərin titrəməsi – göz qirpma, üz, dodaq səyriməsi, ətraf əzələlərinin titrəməsi – çiyin atma, boyun firlatma, barmaqlarla döyəcləmə və s.i;
Vokal tiklər – qeyri- ixtiyari şəkildə müxtəlif səslərin çıxarılması şəklində özünü biruzə verir.
Məs: burun cəkmə, “fınxırma”, müxtəlif sözlərin davamlı təkrarı və s.i;
Sensor tiklər – orqanizm daxilində xoşagəlməz hissin və qıcıqlqndırıcı hərəkətlərin olması şəklində hiss olunur. Məs: göz qırpmaya səbəb olan göz “ göynəməsi”, öskürəyə səbəb olan ağızda quruluq hissi və s.i…
Bəzən belə tikləri təyin etmək o qədər də asan olmur. Onların tik və ya orqanizmin qoruyucu mexanizmi, yəni təbii reaksiya olduğunu aydınlaşdırmaq çətinlik törədir. Məs: sağlam adamlarda göz qırpma müdafiə funksiyasıdır… Bu zaman bir şeyə diqqət vermək lazımdır: Sinir sistemi ilə bağlı tiklərə nəzarət etmək mümkün deyil. Onlar qeyri-ixtiyari və dəfələrlə təkrar olunurlar.
Tiklər – sinir sistemi fəaliyyətinin disbalansı nəticəsində əmələ gəlir. Disbalansın yaranma səbələrindən asılı olaraq, tiklərın 3 növü ayird edilir:
Genetik – irsi yolla ötürülür.
Ailə üzvlərində də rast gəldiyinə görə, diaqnoz qoymaq çətinlik törətmir;
Birincili – bura keçirilmiş psixoemosional travmalar nəticəsində yaranan tiklər daxildir;
İkincili – fiziki travma (kəllə-beyin), müxtəlif şişlər, virus infeksiyaları, baş-beyin qan dövranının pozuntusu nəticəsində yaranan tiklər aiddir.
Tiklər, hər bir halda sinir sistemi fəaliyyətinin pozuntusu nəticəsində yaranır və müalicə olunması gərəkdir
Tikin növləri :
Müvəqqəti tiklər
Tək və ya çoxlu motor və ya vokal tik ilə xarakterizə olunan bir problemdir. Bu tip tiklər ən az dörd həftə davam edən, lakin bir ildən çox davam etməyən, demək olar ki, hər gün müşahidə edilə bilən, artan və azalan sadə tikələrdir.
Xroniki MOTOR və ya VOCAL tiklər
Tək və ya çoxlu motor və ya vokal tik ilə xarakterizə olunan bir problemdir. Bəzən xəstəlik zamanı vokal və motor tik birlikdə ola bilər. Bir ildən daha uzun sürməsi və 3 aydan çox müddətdə tiklərin olmaması gərəkən dövr olmamalıdır. Əsasən baş, boyun və yuxarı hissələrdə görülür ..
GILLES DE LA TOURETTE biletləri
Zamanla artan və azalan çoxlu motor və vokal tikləri ilə xarakterizə edilən xroniki bir xəstəlikdir. Adətən vokal tikləri motor tikindən daha sonra ortaya çıxır.
Tiklərdən qurtulmaq üçün nə etmək lazımdır? Tik pozuntularının gedişi adətən yaxşı kontrol olunur. Yetkinliyə keçiddə yox olur və ya azalır. Birgə inkişaf pozuntusunun və ya xroniki fiziki xəstəliyin olması ailənin dəstəyi olmafan mənfi nəticələrə gətirir. Tik xəstəliklərinin müalicəsi dəstəkləyici müdaxilə və dərman müalicəsi olaraq iki hissədə qiymətləndirilə bilər.
Dəstəkləyici terapiya: Gəlib keçən tiklər ümumiyyətlə bir ildən az müddətə davam edir və ümumiyyətlə kortəbii şəkildə həll olunur. Ancaq uşağın tiklərinin ailə, məktəb və dostları tərəfindən bilərək etdiyinə dair şübhələr olur. Tiklər xəstə tərəfindən vaxtaşırı qısa müddətə yoxlanıla bilər. Ancaq bu vəziyyətin səbəb ola biləcəyi stres səbəbiylə yoxlamadan sonra tiklər arta da bilər. Ətraf və ailəyə bunun bir xəstəlik olduğunu və onu idarə etməyin mümkün olmadığını söyləmək lazımdır. Ayrıca qeyd etmək lazımdır ki edilən xəbərdarlıqlar və cəzalar tiklərin artımına səbəb ola bilər. Tikləf televizor seyr edərkən, cansıxıcı mühit olduqda və ya diqqəti nəyəsə mərkəzləşdirən zaman daha da arta biləcəyini izah etmək lazımdır. Məktəblə əlaqə, xüsusilə vokal tikləri olan uşaqlarda məktəbə adaptasiya və uğur qazanmaq üçün çox vacibdir. Dərman müalicəsi həmişə tələb olunmaya bilər. Ancaq həyat keyfiyyəti pisləşdikdə və məktəb, ev, iş və sosial həyatdan təsirləndikdə, dərman müalicəsi də lazım olur. Dərman müalicəsi psixiatr tərəfindən diqqətlə seçilir və nəzarət olunur.
Eyni zamanda qeyd etdiklərim az rast gəlinsə də böyüklər üçün də xarakterikdir. Bəzən ola bilər ki, illərlə dərman müalicəsi alınsa belə tiklərdən qurtulmaq mümkün deyil. Bu zaman edilməsi lazım olan şey dərman müalicəsi ilə yanaşı psixoloji müalicədə almaqdır.
Metod:
Tiklərinizi düşündüyünüz zaman, saatınızın kəmərini, əlinizdəki qələmləri oynatdıqda, ayaqlarınızı və ya bütün bədəni )) dayandırın. Və deyin: “Beynimi bu işdən çəkindirirəm.” Nə etdiyinizi bilsəniz, dərhal dayandırın. Mənə davam etmə demə. Bir müddət sonra onların sirli olaraq yoxa çıxacağını görəcəksən.
Xəbərdarlıqlar:
1) Vərdişlərin dəyişməsi üçün tələb olunan vaxt beyninizə bunu nə qədər yüklədiyinizə birbaşa düz mütənasib olacaqdır. Bu bir gündə və ya bir həftədə baş verə bilər.
2) Yəqin ki, bitəndə fərq etməyəcəksiniz. Çünki beyniniz o şüursuz hərəkətlərin kodlarını şüuraltından siləcəkdir.
3) Hər tik eyni deyil. Bəhs etdiyim bu üsul, yeni başlayanlar və idarə oluna bilənlər üçün. Ancaq bioloji cəhətdən narahat olan tiklər üçün mütləq mütəxsislə görüşməlisiniz
Müəllif : Nuranə Salmanlı – Psixoloji Xidmət və Reabilitasiya Mərkəzinin klinik psixoloqu
