Psixologiya elminin tarixinə nəzər salarkən onun bir sıra elmlərlə o cümlədən pedoqogika elmi ilə sıx qarşılıqlı əlaqəli şəkildə inkişaf etdiyini açıq görə bilərik.
Psixologiya və pedaqogika elmləri arasında başlıca əlaqə həmin elmlərin predmetlərinin yaxınlığı ilə bağlıdır. Əvvala həmin elmlərin obyekti inkişaf etməkdə olan insandır (uşaq və yaşlı). Digər tərəfdən, psixologiya insan psixikasının inkişaf qanunlarını öyrənir. Pedaqogika isə şəxsiyyətin inkişafının idarə olunması qanunlarını işləyib hazırlayır. İnsanın tərbiyəsi, təhsili təlimi onun psixikasının, təfəkkürünün, fəaliyyətinin məqsədəyönəlmiş şəkildə inkişaf
etdirilməsi deməkdir. Psixologiya və pedaqogika elmlərinin mühüm qarşılıqlı əlaqəsini göstərən amillərdən biri də onların tədqiqat üsullarındakı eyniyyətdir.
Bu həmahəngliyi nəzərə alaraq Azərbaycanda Pedoqoji fikrin yaranmasında və inkişafında misilsiz rolu olan ilk azәrbaycanlı pedaqoqalim, professor, əməkdar elm xadimi Əhməd Seyidovun həyatı və elmi yaradıcılığı ilə bağlı mövcud məlumatları biraraya toplamağı məqsədəuyğun bildik. Görkəmli alimin psixologiya elminə verdiyi daha bir dəyərli “töhvə” kimi yetirməsi olan nəvəsi, Psixologiya elmləri doktoru, professor Beynəlxalq Psixoloqlar Assosiasiyasının üzvü Səməd Seyidovu göstərə bilərik.
Həyatı
Əhməd Yusif oğlu 1882-ci ildə Qazax qəzasının Aslanbəyli kəndində doğulmuş, erkən – dörd yaşında atasını itirmişdi. Anasının himayəsində böyümüş və təhsil almışdı. Əhməd Seyidov 1911 –ci ildə Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasına daxil olmuş , 1917-ci ildə Seminariyanı bitirərək geri dönmüşdür. İlk pedoqoji fəaliyyətə yaşadığı kənddə məktəb açaraq başlamışdır. Belə ki, görkəmli alim evlərinin ikinci mərtəbəsində qızlar və oğlanlar üçün məktəb açmış və ilk “Əlifba” dərsliyini də gözəl maarifçi, şair H.K.Sanılı ilə birgə yazmışdı.
Әhmәd Seyidov 1920-30cu illәrdә Qazax qәza xalq maarifi şöbәsindә inspektor, Aslanbәyli, Musagöy vә Kosalar kәnd mәktәblәrindә direktor, Lәnkәran qәza xalq maarifi şöbәsinin müdiri, Azәrbaycan Xalq Maarif Komissarlığında dәmir yolu mәktәblәri üzrә inspektor vәzifәlәrindә çalışmışdır. Böyük yazıçımız Mehdi Hüseynin atası Ə.Hüseynovun təklifilə otuzuncu illərdə Bakıya gəlmiş, az sonra onu Lənkəran qəzasına maarif müdiri göndərmişdilər. Bu bölgədə müdir kimi təhsilin təşkilində, xüsusilə yetim uşaqların məktəbə cəlb olunmasında əməyini əsirgəməmişdi.
Әhmәd Seyidov 1930-cu ildә ADU-nun Şәrq fakültәsini bitirdikdәn sonra ömrünün sonuna qәdәr fasilәsiz olaraq Azәrbaycan Pedaqoji İnstitutunda assistent, dosent, professor, fakültә dekanı, kafedra müdiri, elmi işlәr üzrә direktor müavini, direktor (rektor) vәzifәlәrindә fәaliyyәt göstәrmişdir. Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda “Pedaqogika” kafedrasına 40 il rəhbərlik etmişdir.
70-ci illərdə Professor Əhməd Seyidov səhhətilə bağlı Bakıdan doğma Aslanbəyli kəndinə gəlir. Professor, əməkdar elm xadimi, pedaqoji fikir tarixinin patriarxı Əhməd Seyidov 1977-ci ildə vəfat etmiş və Aslanbəyli kəndində dəfn edilmişdir.
Elmi Fəaliyyəti
Elmi fəaliyyəti boyunca Professor Əhməd Seyidov elmi kadrların yetişdirilməsi məsələsini ön plana çəkmiş və bu sahədə misilsiz iş görmüşdür. Qırxıncı illərdən vəfatına qədər (1977) 100-dən artıq elmlər namizədi və elmlər doktorunun elmi rəhbəri olmuşdur. Görkəmli pedaqoqlarımızdan akademik Hüseyn Əhmədov və professor, əməkdar elm xadimi Nurəddin Kazımov məhz Ə.Seyidovun yetirmələridir. Onlar da xeyli sayda pedaqoqlara elmi rəhbərlik etmişlər. Əhməd Seyidov Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafında bilavasitə xidmət göstərməklə yanaşı, vaxtilə SSRİ məkanında, xüsusilə Moskvanın pedaqoq elitasında milli irsimizi yüksək səviyyədə tanıtmışdır. Akademiklərdən Y.M.Medinski, N.K.Qonçarov, D.İ.Konstantinov onun pedaqoji yaradıcılığını yüksək qiymətləndirmişlər. Bu dövrlərdə pedaqogika tarixçilәri әsasәn uzaq vә yaxın xarici ölkә pedaqoqlarının (C.Dyui, J.J.Russo, A.Disterverq, C.Lokk, K.D.Uşinski vә b.) nәzәri irsinin rus dilindәn tәrcümәsi, tәdqiqi vә tәbliği ilә mәşğul olmuşlar.
Öz tәşәkkülü vә inkişafının regional vә milli özünәmәxsusluğu ilә seçilәn Azәrbaycan xalqının zәngin pedaqoji ideyalar tarixinin ilk sistemli tәdqiqatçısı “Azәrbaycan pedaqoji fikrinin pioneri” (E.H.Medınski), “akademik vә canlı ensiklopediyası” (H.K.Qonçarov), ilk azәrbaycanlı pedaqoji elmlәr namizәdi vә doktoru, professor Әhmәd Seyidov olmuşdur. O, milli pedaqoji tariximizin bütöv bir mәrhәlәsinin yaradıcılarından, A.Bakıxanov, M.F.Axundov, M.Ş.Vazeh, S.Ә. Şirvani, H.Zәrdabi, M.Füzuli, F.Köçәrli, M.Ә.Sabir, C.Mәmmәdquluzadә haqqında zamanın tәlәblәrinә uyğun aparılmış fundamental tәdqiqatların müәllifidir.
Pedaqoqalim kimi Ə.Seyidovun maraq dairәsi böyük olsa da, tәdqiqatçı kimi daha dәrindәn nüfuz etdiyi bir problem vardı: milli vә bәşәri mәzmun daşıyan pedaqoji fikrin tәdqiqi. Onun әsәrlәri pedaqoji fikrimizin keçmişi ilә indisi arasındakı irsiliyin, varisliyi fasilәsizliyin mәqsәdinә әmәli xidmәt göstәrir. Onun elmipedaqoji yaradıcılığının daimi predmeti kimi iki istiqamәtin aparıcı olduğu diqqәti cәlb edir:
1. Azәrbaycan pedaqoji fikrinin tәdqiqi;
2. Uzaq vә yaxın xarici ölkә pedaqoqlarının pedaqoji irsinin tәdqiqi vә tәbliği.
Әslindә bu tәdqiqat istiqamәtlәrinin hәr ikisi alimin istinad etdiyi bir elmi pedaqoji üslubda birlәşir, milli pedaqoji fikrimizi hәm millitarixi qaynaqları, hәm dә beynәlxalq әlaqәlәri ilә birlikdә öyrәnmәyә kömәk edәn zәmin rolunu oynayır.
Әhmәd Seyidov ilk sanballı vә sistemli tәdqiqat işini o vaxta qәdәr tәdqiqat predmeti olmayan çox vacib birmәsәlәyә xalqımızın milli iftixarı A.Bakıxanovun pedaqoji görüşlәrinin tәdqiqinә hәsr etmişdir. Bununla o, birtәrәfdәn özünün әsas tәdqiqat obyektini müәyyәnlәşdirdi, digәr tәrәfdәn isә X1X әsr Azәrbaycan pedaqoji fikrinә yeni elmi münasibәtin yaranmasına zәmin hazırladı. Onun 1939cu ildә müdafiә etdiyi “A.Bakıxanovun pedaqoji görüşlәri” namizәdlik dissertasiyası pedaqoji fikrimizin tәdqiqinә hәsr olunmuş ilk mükәmmәl elmi tәdqiqat işi idi.
Bu dissertasiyada A.Bakıxanovun dövrü, mühiti faktik material vә zәngin sәnәdlәr әsasında şәrh olundu, ictimaisiyasi, pedaqoji vә etik fikirlәri, qadın vә müәllim haqqında baxışları tәhlil edildi. Bununla da yeni elmi tәdqiqatistiqamәtinin formalaşmasının әsası qoyuldu. Yüksәk elminәzәri әhәmiyyәti ilә seçilәn bu әsәr 1940cı ildә SSRİ Elmlәr Akademiyasının Azәrbaycan filialı tәrәfindәn keçirilәn müsabiqәdә mükafata layiq görüldü.
1941-ci ildə Ə.Seyidova APİ-nin rektorluğu vəzifəsini təklif edirlər və alim 1949-cu ilə qədər bu vəzifədə fəaliyyət göstərir.
Ә.Seyidov 1940-cı ildәn sonra sistemli olaraq Azәrbaycan pedaqoji fikrinin tәdqiqi sahәsindә araşdırmalarınıdavam etdirәrәk, 1947-ci ildә “XIX әsr Azәrbaycan pedaqoji fikrinin әsas nümayәndәlәri”mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiә etmiş, hәmin dissertasiyanın әsas hissәsini “Azәrbaycanda pedaqoji fikrin inkişaf tarixindәn” (Bakı, «Azәrnәşr», 1958) adı altında nәşr etdirmişdir.
“Azәrbaycanda pedaqoji fikrin inkişafı tarixindәn” kitabında Azәrbaycan pedaqoji fikrinin inkişaf yolu tarixi pedaqoji vә nәzәri planda ayrı-ayrı oçerklәr (“A.Bakıxanovun pedaqoji görüşlәri”, “M.Şәfinin pedaqoji görüşlәri”, “M.F.Axundovun pedaqoji görüşlәri”, “S.Ә.Şirvaninin pedaqoji görüşlәri”, “H.Z.Mәlikovun pedaqoji görüşlәri”) vә qısa icmallarda (“Azәrbaycanda XIX әsrә qәdәrki dövrün pedaqoji fikrinә dair”, “XX әsrin әvvәllәrindә Azәrbaycanda pedaqoji fkrin qısa xülasәsi”) tәqdim olunur, xalqımızın dünya elminә vә mәdәniyyәtinә buraxılış vәsiqәsi hesab edilәn XIX әsr pedaqoji fikir klassiklәrimizin bu gün dә öz tәravәtini itirmәyәn elminәzәri fikirlәri yüksәk peşәkarlıqla vә tәdqiqatçılıq sәriştәsi ilә araşdırılır.
Ə.Seyidov 1958 və 1970-ci illərdə çoxcildlik “Pedaqogika tarixi” və “Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişaf tarixindən” monoqrafiyalarını qələmə aldı. Bu gün də həmin əsərlərdən bir dərslik kimi ali məktəblərdə istifadə olunur.
Əhməd Seyidovun həyatına dair digər bir fakt kimi qeyd edə bilərik ki, bir gün Mikayıl Müşfiq Əhməd Seyidovun evinə gəlir və xahiş edir ki, onun poeziyasındakı tərbiyə məsələləri haqqında məqalə yazsın (Artıq 37-ci il yaxınlaşmışdı, şairə hücumlar da güclənmişdi). Və alim qələmə alır: 12 səhifəlik bir məqalə. Məqalə M.Müşfiqin şeirlərini xilas etsə də, şairin xilasına gücü çatmır.
Görkəmli pedaqoq unudulmaz şəxsiyyətlərimizdən İsmayıl Şıxlının, Şıxəli Qurbanovun müəllimi kimi, onlardan qürurla danışırdı. Xüsusilə, İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür” romanını yazanda Qori Müəllimlər Seminariyası ilə əlaqədar bəzi məlumatları Əhməd Seyidovdan almışdı.
Akademik Y.M.Medinskinin məsləhətindən sonra “Azərbaycanda pedaqoji fikrin əsas nümayəndələri”mövzusunda doktorluq işini başa çatdırdı (1945) və az sonra (1947) uğurla müdafiə etdi. Professor Əhməd Seyidov görkəmli alimlərimizdən Mehdi Mehdizadənin, Ziyəddin Göyüşovun, Ağamməd Abdullayevin, Şövqi Ağayevin, Bəşir Əhmədovun rəsmi oppenenti olmuşdur.
Professor Ə.Seyidov tarixi şəxsiyyətlər sırasında yeri görünən alimlərdən biridir. Onun yaşadığı 85 illik şərəfli ömür Azərbaycan Pedoqoji elm tarixində əvəzsiz bir irs qoymuşdur.
Elmi əsərləri:
~ “Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişaf tarixindən” monoqrafiyası
~ “Azərbaycanda pedaqoji fikrin əsas nümayəndələri”
~ “Pedoqogika Tarixi” (kitabi buradan yukləyə bilərsiniz)
Mənbələr:
1.“Psixologiya” (Ali pedaqoji məktəblərin bakalavr pilləsi tələbələri üçün Prof. S.İ.Seyidov və prof. M.Ə.Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə hazırlanmış dərslik) Bakı – 2007
2. R.Əliyev «Psixologiya tarixi» (2006)
3. Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə., – Psixologiya. Bakı, “Çinar-Çap”, 2006, – 620 səh.
4.Ə.T.Baxşəliyev “XX əsrdə Azərbacanda psixoloji fikrin inkişafı III hissə”,B.,ADPU,1998.
5.http://fact-info.az/ts_general/azl/musahibe/2011/musahibe-35.htm?mod=print_document&lang=azl
6.http://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Fhm%C9%99d_Seyidov
7.http://www.share.az/4dldpk362q58/PEDAQOG%C4%B0KA_TAR%C4%B0X%C4%B0.pdf.html
8.http://www.qazax.net/az/zp_aseidov.htm
9.http://www.anl.az/el/h/hr_pt.pdf
Fəridə Qasımova
AMEA Genetik Ehtiyyatlar Institutunun doktorantı, kiçik elmi işçi
http://dushunce.az/entries/aleksandr-makolevski/g%C3%B6rk%C9%99mli-pedaqoq-alim-%C9%99hm%C9%99d-seyidovun-h%C9%99yat%C4%B1-v%C9%99-elmi-yarad%C4%B1c%C4%B1l%C4%B1%C4%9F%C4%B1
