Artıq son dövrlərdə suisidial aktivliyin yaş hədləri fərqləndirilir. Suisid-bir insanın özünü qəsdən həyatdan məhrum etməsidir. İlk növbədə məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda suisidial davranışa meyliliyə nəzər yetirək. Bu yaşda uşaqlarda suisidin əsas amili kimi ailədəki münasibətlər götürürlür. Uşaqlarda suisidial davranışa nəzər yetirərkən diqqət etmək lazımdır ki, onlarda bir qayda olaraq hələ ölüm haqqında fikirlər tam formalaşmayıb. Beləliklə, uşaq və böyüklərdə suisid tamamilə fərqlənir. 3 yaşına qədər uşaqlar canlı ilə cansızı ayıracaq qabiliyyətə malik olmurlar. Məktəbəqədər yaşlı uşaqların 92% suisidlərin səbəbi uğursuz ailə situasiyasıdır. Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda isə artıq ölüm haqqında bəzi təsəvvürlər formalaşmağa başlayır. Onlar belə fikirləşir ki, ölüm yalnızca yaşlı insanların başına gələ bilər. Məktəbəqədər yaşlı uşaqların ölümün “son” olduğu haqqında təsəvvürləri olmur, ölümün bu dünya ilə vida olduğunu dərk etmirlər. 7-10 yaşlı uşaqlarda susidin əsas səbəbi isə yaxın insanının, heyvnının ölümü, valideynlərinin boşanması, və narko asılılıqdır. Bu zaman ilk növbədə uşaqlarda dezadaptasiya, tənhalıq hissi yaranır. 7-10 yaşlı uşaqlarda həyatın dəyəri olmur, elə bu səbəbdən onlarda ölüm qorxusu olmur.
Bəs onlar intihar edərkən nə fikirləşir? –hamı onun üçün ağlıyacaq; ona yazığı gələcək; hər şey onun istədiyi kimi olacaq; hamının diqqəti üzərində olacaq və s. Lakin onlar bunu başa düşmürlərki artıq bu onlar üçün lazımsız olacaq.
Uşaqlarda suisidin səbəbini yalnız uğursuz ailədə görsək yanılmış olarıq. Uşaqlarda suisidə səbəb olan amillərdən biri də onun mənsub olduğu kiçik qruplardır. Məs. sinif yoldaşları, həyətdəki kompaniyası və s.
Uşaqlarda suisidial meylliliyi müəyyən edən böhranlı amillər aşağıdakılardır:
- Cinsi yetişkənlik zamanı baş verən hormonal dəyişikliklər və bununla əlaqəli olaraq əhval-ruhiyyənin qeyri-sabitliyi, orqanizmdə baş verən dəyişikliklərlə bağlı narahatçılıq hissi;
- Alkaqola spesifik yaş reaksiyası;
- Onlarda nəzərə çarpacaq hər hansı bir xəstəliyin olması (xüsusilə bu həmyaşıdları ilə ünsiyyət qurmağa mane olursa)
- Düzgün olmayan tərbiyə, çox yüksək (dırnaq içində desək ideal) əxlaqlı, hansı ki, reala həyata ziddir və ətrafına, özünə qarşı olan tələblər ödənilmirsə bu zaman depressiyanın yaranmasına, insanlara inamın itməsinə, özünügünahlandırmaya gətirib çıxara bilər.
Bunu da qeyd etmək istəyirəm ki statiskala görə 80% uşaq intihara cəhd etməmişdən qabaq əvvəlcədən ətrafındakılara çatdırır. Xəbərdarlıq pərdələnmiş şəkildə ola bilər və bunu anlamaq çox əhəmiyyətlidir. Çox vaxt suisident (-suisid aktını gerçəkləşdirməyə hazırlaşan insan) ölüm haqqında söhbətlər açır, çarəsizliyi, rastlaşdığı ölüm haqqında söhbətlər açır, bir növ xəbərdaetmə siqnalları verir. Və biz bu siqnalları bir növ kömək üçün çağırış adlandıra bilərik. Bəzən bir söz, bir ümid suisidenti fikrindən çəkindirə bilər. Sonda belə nəticəyə gəlmək olar ki, uşaqlar üçün intihar –valideynlərini, ətrafındakıları cəzalandırmaq məqsədi daşıyır. Uşağın suisidial davranışının əsas motivi intiqam və inciklik hissi olur. Uşaqlıq dövründə tənhalıq hissi uşaq üçün dözülməz hisdir. Və bu yaşda tənhalıq yaranarsa uşaq bu vəziyyətdən çıxa bilməyərək intiharı ən yaxşı çıxış yolu kimi görəcək.
Bəs biz uşaq suisidinin qarşısını necə ala bilərik?
- İlk növbədə uşaqda hər bir problemin həllinə ondan qaçaraq yox onunla mübarəzə apararaq çata biləcəyini, yaşamaq səbəbini dügün aşılamaq və ölüm haqqında uşaqda yalnış təsəvvürlərin yaradılmamasına diqqət yetirmək.
- Müasir dövrümüzdə psixoterapiya və tibbi psixologiyada intiharın qarşısını almaq üçün birbaşa müalicə yoxdur. Lakin intihar hallarının qarşısını almaq üçün kompleks profilaktik tədbirlər həyata keçirilir. Müəyyən profilaktik tədbirlər üzrə ixtisaslaşmış psixoterapevtik klinikalar və mərkəzlər fəaliyyət göstərir.
Elnarə Əhmədli
Bakı Dövlət Universitetinin, Sosial Elmlər və Psixologiya fakültəsinin, Təhsildə Sosial Psixoloji Xidmət ixtisasının III kurs tələbəsi
