Depressiya-səbəbsiz olaraq əhvali-ruhiyyənin enməsi olub,üç əlamətin(triadanın) əksinə cərəyan etməsi ilə xarakterizə olunur:a)əhvalın enməsi b)hərəkətlərin c)nitqin tormozlanması.Depressiya zamanı əhvalın enməsi o qədər güclü ola bilər ki,hətta xəstə özünə sui-qəsd edə bilər.Xəstə bütün günü qəm-qüssə içərisində olur,yeməkdən imtina edir,xarici görkəmi ağır zərər çəkən,bədbin,ümidsizadamı xatırladır.Belə xəstələri bir an belə gözdən qoymaq olmaz,onları təcili stasionara yerləşdirmək və yalnız orada müalicə etmək lazımdır. Reaktiv depressiya.Psixogen mənşəli xəstəliklərin ən geniş yayılmış forması olub başlıca əlaməti depressiv sindromdur.Digər xəstəliklərdə rast gəlinən depressiyalardan fərqi xəstənin şikayətlərində,davranışında psixogen amilin “səslənməsidir”.Əhvali-ruhiyyənin enmə dərəcəsi şəxsin xarakterik xüsusiyyətlərindən asılıdır.Belə ki,tsiklomitik xasiyyətə malik adamlarda xəstəlik xeyli ağır keçir.Depressiya halı bir sıra vegetativ və somatik əlamətlərlə (ətrafların soyuması,ürək-damar sisteminin fəaliyyətinin pisləşməsi,qəbizlik,ümumi əzginlik və s.) ağırlaşa bilər.Bəzən xəstələrdə sarışan fikirlər(özünütaqsırlandırma,ozünə sui-qəsd) ipoxondrik şikayətlər,yuxusuzluq kimi əlamətlər ön plana çıxır.Daha ağır keçən reaktiv depressiyalar zamanı psixi travmanın məzmununa uyğun hallüsinasiyalar da meydana çıxa bilər.Xəstə tələf olmuş uşağının səsini eşidir,gözləri qarşısında onun slueti canlanır və.s Reaktiv depressiya uzun çəksə də (2-3 ay və daha çox),adətən,sağalma ilə qurtarır.Lakin bəzi hallarda daha da ağırlaşaraq endogen tipli depressiyalara çevrilir. Depressiv faza.Bu fazada,maniakal fazanın kliniki təzahürlərinin sanki əksini təşkil edən əlamətlər:əhvali-ruhiyyənin enməsi,intellektual proseslərin və psiximotor fəallığın ləngiməsi meydana çıxır.Xəstəliyin tədricən başlanması somatik,ilk növbədə vegetativ pozulmalarla təzahür edir.Xəstədə gecə yuxusu sərhi olur və çox vaxt həyacanlı royalarla müşayiət edilir. Depressiv xəstələrin xarici görünüşü,donuq mimikası,ümidsiz baxışları depressiv fazanın ağırlaşmasından xəbər verir. Depressiya vəziyyətində xəstəliyin istənilən mərhələsində,hətta depressiyadan çıxma dövründə xəstədə də suisid fikirləri və cəhdləri yaranır. Suisid və ya intihar hazırda tibbi psixologiyaya aid edilən ən əhəmiyyətli problemlərdəndir.Əhali arasında baş verən ölümün səbəbləri içərisində ilk onluğa daxildir.Müxtəlif məlumatlara görə suisid icra edənlərin 98 %-i psixi sağlamlıq cəhətdən problemlərə malikdirlər. Suisidal davranış tipləri.Suisidal hərəkətlərin təsnifatı barədə bir çox alimlər belə bölgü verirlər: 1.Suisidal məqsədlər-İntihar haqqında fikirlər,həyatdan getmək üsullarının düşünülməsi,müxtəlif hazırlıq işləri(məsələn,vəsiyyətnamələrin tərtib olunması və ya ölüm qabağı kağızlar yazmaq,zəhərli maddələr haqqında məlumat toplamaq )suisidal məqsədlərə aid edilir. 2.Suisidal cəhdlər nisbətən az təhlükəli davranış formalarından (məsələn,az miqdarda dərman qəbulu)həyat üçün təhlükəli olan autoaqressiv əməllərə qədər geniş sahəni əhatə edir. 3.Tamamlanmış suisid-insanın həyatdan getməsi ilə əlaqədardır.Suisidal məqsəd ,cəhd və tamamlanmış suisidin ümüumi cəhətləri olsa da ,həqiqətdə onlar müxtəlif əməllərdir. Bundan əlavə,insanın həyatla hesablaşması məqsədi daşıyan sadə suisid,özünə qəsd edərkən yaxınlarını da özü ilə aparmaq tendensiyalı şəxslərdə genişlənmiş suisid (məsələn suisiddən əvvəl azyaşlı uşağını guya əzabdan qurtarmaq üçün öldürmüş qadının hərəkəti),eyni zamanda birgə intihar etmək üçün razılığa gəlmiş qruplarda təsadüf edilən kollektiv suisid (belə hallar dini təriqət nümayəndələrində və psixatriya xəstəxanalarının pasiyentlərində rast gəlinir)növləri ayırd edilir. İntihar metodları sosial ststusdan ,cinsdən ,peşə mənsubiyyətindən asılı olaraq müxtəlif olur.Odlu silah sərbəst satılan ölkələrdə (məsələn ,ABŞ-da) silahın istifadsi ilə intiharlara tez-tez təsadüf edilir.Bu metoddan həmçinin hərbçilər və polis işçiləri də istifadə edirlər.Bəzi ölkələrdə suisidlər dərman preparatları və kimyəvi zəhərlər vasitəsi ilə həyata keçirilir.Azərbaycanın bəzi bölgələrində qadınlar özünü yandırma üsuluna əl atırlar.Belə fakt da məlumdur ki,kişilərdən fərqli olaraq,qadınlar adətən daha ağrısız intihar metodlarından istifadə edirlər. Nə üçün insanlar intihar edir?-sualı sadə sual deyil.Ən bəsit izah suisidal davranışı psixi xəstəliyin ayaıöna yazmaqdır.Ancaq psixi xəstələrin əksəriyyəti,ümüumiyyətlə ,suisidal cəhd göstərmir.İntihar edənlərin çoxu isə bunu remissiya vəziyyətində,yəni xəstəliyin kəskin simptomları özünü biruzə vermədikdə icra edir.Bundan başqa heç bir sağlam insan qarşılıqlı münasibətlərdən sarsılma,nüfuzunun itirilməsi,qanunla ixtilaf,ağır fiziki xəstəlik və s.müşayiət olunan böhran vəziyyətlərinə düşməkdən sığorta olunmayıb.Belə hallarda bir çox insanlar yeganə çıxış yolunu intiharda görür,yaranmmış böhranı həll edə bilən amilləri isə görmür və ya onları düzgün qiymətləndirə bilmirlər. Suisidal məqsədlər haqqında birbaşa xəbərdarlıqlar,həyatın mənasız və öz vəziyyətinin ümidsiz olması haqqında fikirlər,ciddi sosial və şəxsi problemlərin olması,psixi vəziyyət (kəskin psixopatoloji simptomlar,psixoaktiv maddələrdən istifadə),eləcə də fiziki vəziyyət təhlükə olduğunu göstərən faktolardır.Belə hallarda açıq şəkildə soruşmaq lazımdır ki, nə üçün o,özünü öldürmək qərarına gəlib.”Ailəmə,həyat yoldaşıma anama,uşaqlarıma görə”cavabları inandırıcı görünür.Eyni zamanda öyrənmək lazımdır: Pasiyentin əməlləri nə ilə əlaqədar meydana çıxmışdır? Öz hərəkətlərini necə planlaşdırıb? Məxfiliyi saxlamaq üçün hansı tədbirlərə əl atıb?Ətrafdakılardan kömək gözləyibmi? “Final” akt (ölümqabağı qeydlər) olmuşdurmu? Suisid təhlükəsi müəyyənləşdirildikdən sonra xəstənin hospitalizasiya məsələsini həll etmək olduqca vacibdir.Nisbətən zəif ifadə olunmuş suisidal riski olan şəxslərə ambulator yardımı təklif oluna bilər. Suisidlərin qarşısının alınmasına yönəlmiş bütün tədbirlər birincili,ikincili və üçüncülü profilaktikaya bölünür. Birincili profilaktikaya əhali arasında səhiyyə maarifi işi,sağlam həyat tərzinin təbliği,narkomaniya və alkoqolizmlə mübarizə aiddir. İkincili profilaktika böhran mərkəzləri,”inam telefonları” (hot line) kimi ictimai yönümlü müəssisələr,həmçinin suisidönü davranışlı xəstələrə yardım göstərən qeyri-hökumət təşkilatları(qadınlar,gənclər,istehla cəmiyyətləri və i.a)səviyyəsində aparılır. Ən nəhayət,üçüncü profilaktikaya təkrari suisidal cəhdlərin qarşısını alan tibbi,sosial tədbirlər və özünəyardım və qarşılıqlı yardımın müxtəlif formaları aiddir.
Səmədova Türkan
Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Şəki Filialının 2013-cü il məzunu
